małopolska architektura ...

małopolska architektura drewniana(1), ARCHITEKTURA

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Małopolska
Lesser Polish
architektura
Architecture
drewniana
in Wood
Projekt graficzny
Design
Władysław Pluta
Tekst i opracowanie merytoryczne
Text and specialist consultation
Joanna Daranowska-Łukaszewska
Fotografie
Photographs
Piotr Witosławski
(wszystkie z wyjątkiem wymienionych poniżej /
with the exception of those listed below
);
Michał Grychowski (
obwoluta /
jacket
, s. /
pp.
:
24, 28, 36, 50, 52, 63, 64, 66, 72, 78, 82,
86, 90, 91, 94, 98, 100, 102, 103, 106, 108, 109, 112, 116, 124, 128, 133, 139, 146, 155,
156, 157, 158, 159, 168, 169, 172, 173)
Redakcja
Editor
Joanna Kułakowska-Lis
Tłumaczenie
Translation
Teresa Bałuk-Ulewiczowa
Korekta
Proof-read by
Bogusława Jędrasik
DTP
Bosz, Maciej Haudek
W tytułach, podpisach i do składu tekstu chlebowego użyto rodziny Adobe Jenson Pro.
Projekt przygotowano do druku w programie Adobe InDesign CS.
Adobe Jenson Pro font was used for the headlines, captions, and text.
Adobe InDesign CS was used for the design.
Skanowanie
Scanning
Jacek Jutrzenka, JML
Druk
Print
Gorenjski Tisk
Printed in Slovenia
Wydanie pierwsze
First Edition
2005
Wyboru obiektów do albumu dokonano przy współpracy Urzędu Marszałkowskiego
Województwa Małopolskiego.
Selection of subjects in co-operation with Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego.
6 Wstęp /
Introduction
20 Andrzejówka
21 Banica
22 Bartne
23 Białka Tatrzańska
25 Biesiadki
26 Binarowa
30 Binczarowa
32 Brunary Wyżne
35 Chochołów
38 Dębno Podhalańskie
42 Dołęga
43 Dubne
44 Gosprzydowa
46 Graboszyce
47 Gromnik
49 Grywałd
50 Hańczowa
51 Harklowa
52 Iwanowice Włościańskie
53 Jawiszowice
56 Jurgów
58 Just
59 Kluszkowce
62 Kraków
66 Krużlowa Wyżna
68 Krynica
70 Krynica-Słotwiny
71 Kunkowa
73 Kwiatoń
74 Lachowice
76 Lanckorona
80 Laskowa
81 Lipnica Murowana
86 Łopuszna
90 Łososina Górna
92 Męcina
93 Męcina Wielka
95 Milik
96 Muszynka
97 Nidek
98 Nowy Sącz
104 Nowy Targ
105 Ojców
107 Orawka
111 Osiek
113 Owczary
115 Paczółtowice
117 Polany
118 Polna
119 Poręba Wielka
120 Powroźnik
121 Raciechowice
122 Racławice Olkuskie
123 Rodaki
124 Ropica Górna
125 Sękowa
130 Skawinki
131 Skrzyszów
132 Skwirtne
133 Spytkowice
134 Sromowce Niżne
135 Stary Sącz
136 Sucha Beskidzka
138 Szalowa
140 Szczawnica
142 Szczawnik
143 Szymbark
144 Śnietnica
146 Tarnów
148 Trybsz
151 Wojkowa
152 Wola Radziszowska
153 Wola Zręczycka
154 Woźniki
155 Wygiełzów
158 Wysowa
160 Zakliczyn
163 Zakopane
171 Zalipie
174 Zawada koło Tarnowa
175 Zawoja
177 Złockie
178 Zubrzyca Górna
182 Słowniczek /
Glossary
Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego
Departament Edukacji i Kultury
ul. Basztowa 22
31-156 Kraków
Strona internetowa województwa
Voivodeship website
www.malopolskie.pl
Regionalny portal internetowy województwa
Voivodeship regional portal
www.malopolska.pl
Wydawnictwo BOSZ
38-622 Olszanica 311
Biuro
Office
: ul. Parkowa 5, 38-600 Lesko
tel. +48 (13) 469 90 00
fax +48 (13) 469 61 88
www.bosz.com.pl
e-mail: biuro@bosz.com.pl
5
Trudniej jeszcze, niż o drewnianych
dworach, przychodzi mówić dziś o daw-
nej drewnianej architekturze małych
miast. Ich zabudowę niszczyły klęski
żywiołowe, zwłaszcza pożary, a jednak nie
przetrwała do naszych czasów głównie
z powodu postępu cywilizacyjnego.
Najdawniejsze, zachowane do dzisiaj
małomiasteczkowe domy drewniane
pochodzą z XIX stulecia. Budowano je
rozmaicie — inne wznoszono w miej-
scowościach rolniczych, inne tam, gdzie
dominowało jakieś rzemiosło, jeszcze
inne w osadach targowych. W centrach
miasteczek o średniowiecznych począt-
kach zabudowa rynku i przyległych ulic
była zwykle szczytowa, a domy miały
przelotowe sienie; od frontu często poja-
wiały się podcienia (Lipnica Murowana,
Zakliczyn), albo — jak w Lanckoronie
— głębokie okapy bez podpór. Niekiedy
nad podcieniem bywała jeszcze facjatka
(Sucha). Zachowane przykłady są nie-
zwykle malownicze.
Rozwojowi małopolskich uzdrowisk na
Podkarpaciu towarzyszył ruch budowlany,
związany z potrzebami wzrastającej
liczby kuracjuszy. Powstające dla nich
pensjonaty i sanatoria wznoszono na wzór
budynków znanych z innych kurortów,
zwłaszcza szwajcarskich i tyrolskich.
Czasami pojawiały się też cechy lokalnego
zdobnictwa. Styl tego budownictwa,
określany nawet niekiedy „alpejskim” albo
„szwajcarskim”, zadomowił się w kilku
uzdrowiskach, a jego przykłady znalazły
się w niniejszym albumie.
Zmiany cywilizacyjne wkroczyły
najmocniej w tradycyjną, bogato repre-
zentowaną jeszcze w wieku XX, zabu-
dowę mieszkalną wsi. Dzisiaj już prawie
niemożliwe jest odnalezienie dawnej
chałupy wiejskiej wraz z obejściem w jej
pierwotnym otoczeniu. Muszą nam
wystarczyć nieliczne przykłady przenie-
sione do skansenów. Domy drewniane
miały zwykle konstrukcję zrębową,
czasem sumikowo-łątkową (zupełnie
wyjątkowo stosowano inne rozwiązania).
Wszystkie budynki cechował prosty
układ i funkcjonalizm (rzuty jednotrak-
towe). Krokwie dachowe wspierano na
tak zwanych rysiach (wysunięte końce
belek stropowych), dachy kryto strzechą
i pobijano gontem, a w pomieszczeniach
It is even harder to discuss the old
wooden architecture of small country
towns, the buildings of which fell prey
to natural disasters, especially fires, but
above all to the progress of civilisation. he
oldest extant small-town wooden houses
date back to the 19th century. hey were
constructed in various ways, different in
towns set in predominantly agricultural
surroundings from those in places with
a strong presence of craftsmanship, and
from those in market towns. In the centres
of towns with a mediaeval provenance the
market place and the streets adjoining it
would be built up with houses with pointed
roofs, and covered passageways leading
to inner yards. Sometimes, in towns like
Lipcica Murowana or Zakliczyn, the houses
would have front porches; elsewhere (e.g.
Lanckorona), long eaves with no supporting
posts; or a dormer window over the porch
in yet other places (Sucha). he extant
specimens are extremely picturesque.
he expansion of the Lesser Polish health
resorts in Sub-Carpathia was accompanied
by growth in the building industry to cater
for the increasing numbers of visitors.
New holiday pensions and health centres
were modelled on building patterns from
other health resorts, especially the Swiss
and Tyrolese ones. Occasionally features of
the local customs in ornamentation would
appear. his style, often referred to as the
Alpine or Swiss style, made itself at home
in a few Polish spas, and specimens are
presented in this album.
he advance of civilisation has made
itself felt most strongly in the traditional
residential building of the villages, which was
still plentiful in the 20th century. Today it
is virtually impossible to see an old peasant
cottage with its yard still in its original
surroundings. We must make do with the
few specimens which have been transferred
to open-air heritage museums. Peasants’
cottages would be constructed in the end-
fitted log framework manner, or occasionally
in the vertical-post and horizontal-beam
style. Other construction types were rare.
hey all had a simple, functional, single-
passageway arrangement. heir rafters
would be supported on ornamental purlins
— the uppermost logs with protruding ends;
they would be shingled and have thatched
roofs; with transverse beams in their ceilings.
Chałupa w Przeciszowie
o błękitno malowanym
zrębie to jeden z bardzo
już nielicznych starych
wiejskich domów, który
przetrwał do dziś w swym
naturalnym otoczeniu
With its exterior walls
painted the traditional
blue, this peasant cottage at
Przeciszów is one of the rare
extant specimens of its kind
still in its original setting.
stosowano stropy. W starszych domach
odrzwia miały półkolisty wykrój. Dawne
chałupy były kurne, lecz większość
zachowanych przykładów to domy już
wyposażone w piece. Ich ściany bywały
bielone lub malowane na niebiesko,
a niekiedy zachowywano zrąb „myty”
(do dzisiaj w Chochołowie), czasem
uszczelniany barwioną gliną, co tworzy
malownicze pasy. Bardzo interesujące są
unikatowe, malowane w wielobarwne
kwiaty domy okolic Zalipia.
W drewnianym budownictwie
świeckim jeszcze pod koniec XIX wieku
nastąpiło specyficzne zjawisko świado-
mego nawiązania do dawnych tradycji
ludowych, wspomniano już o nim przy
omawianiu architektury kościołów. Nowy
styl, tak zwany zakopiański, lansowany
przez środowiska elit intelektualnych,
który czerpał i przetwarzał motywy
z chałup góralskich, znalazł zastosowanie
w willach, pensjonatach i innych obiek-
tach uzdrowiskowych (wille „Koliba”,
„Pod Jedlami”), lecz mimo starań jego
twórców nie stał się stylem narodowym.
Twórczo przejmowany przez górali
na Podhalu zadomowił się tam jednak
i trwa aż do dzisiaj. Postęp cywilizacyjny,
który nastąpił na wsiach całej Małopolski
w drugiej połowie XX stulecia, bezpow-
rotnie zamknął jednak kartę rozwojową
architektury drewnianej.
Z perspektywy XXI wieku jej zagłada
wydaje się nieuchronna. Do nas należy
troska, by owa, bardzo rozległa, strefa
kulturowa dawnej Polski nie znikła
w niepamięci.
he older cottages had rounded doorways.
Instead of chimneys they had a smoke-hole
in the roof. However, most of the surviving
cottages are fitted out with stoves. he
external walls would be whitewashed or
painted blue; occasionally the outer timbers
would be washed (as still happens at
Chochołów), or the spaces between successive
logs filled in with tinted clay mortars, giving
a colourful effect. A unique and fascinating
phenomenon may be observed at Zalipie,
where the cottages have colourful flower
designs painted on them.
In the late 19th century a tendency to
deliberately allude to the old folk traditions
appeared in the secular wooden buildings,
too. he Zakopane Style designed by
Witkiewicz and promoted by the educated
classes drew inspiration from the folk
motifs in the Highland cottages, which
it transferred to the villas and pensions
(e.g. Villa Koliba and Pod Jedlami House)
of the mountain health resorts. Despite
the efforts of its backers, the Zakopane
Style did not catch on as a national style.
Nonetheless it was innovatively adopted
by the Górale Highlanders and became
permanently established in the Podhale
highland area. But the march of civilisation
throughout the rural parts of Lesser Poland
in the latter half of the 20th century brought
the development of wooden building to an
irreversible close.
From the perspective of the 21st century
the demise of wooden building seems
inevitable. It is up to us to see that this
aspect of the Polish cultural heritage does
not fade into oblivion.
Jedna z najstarszych
zakopiańskich chat
drewnianych, tak zwana
willa „Tea” z 1872 r.
— widać tu elementy,
które z czasem stały się
charakterystyczne dla stylu
zakopiańskiego
Some of the features of
Villa Tea (1872), one of
the oldest surviving wooden
cottages in Zakopane,
eventually became typical of
the Zakopane Style
Tak jak w Zalipiu,
na całym Powiślu
Dąbrowskim malowano
wielobarwne kwiaty nie
tylko na budynkach,
lecz także na studniach,
a nawet na psich budach
At Zalipie and elsewhere in
the Powiśle Dąbrowskie area
it was customary to paint
floraldesignsnotonlyon
buildings, but even on wells
and dog’s kennels
Joanna Daranowska-Łukaszewska
historyk sztuki, absolwentka Uniwersytetu
Jagiellońskiego, interesuje się sztuką nowożytną,
przede wszystkim sakralną, a szczególnie
plastyką sepulkralną. Przez wiele lat, jako
pracownik Instytutu Sztuki PAN, zajmowała się
inwentaryzacją zabytków Krakowa, obecnie pracuje
w Zakładzie Polskiego Słownika Biograficznego
Instytutu Historii PAN. Jest członkiem Społecznego
Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa.
Joanna Daranowska-Łukaszewska
is an art historian and a graduate of the Jagiellonian
University. Her interests include the art of the modern
history period, especially religious and sepulchral art. As
a research associate of the Institute of Art in the Polish
Academy of Sciences, for many years she was involved in the
inventorisation of the historic monuments of Cracow. She
is currently working in the Polish Biographical Dictionary
Department of the Institute of Art in the Polish Academy of
Sciences. She is a member of SKOZK, the Public Committee
for the Restoration of the Monuments of Cracow.
16
17
Binczarowa
Barokowa cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra,
zbudowana w 1760 r. i przebudowana w 1797 r. oraz
w XIX w. Budowla konstrukcji zrębowej, trójdzielna,
z wieżą na słup. Wewnątrz znajdują się elementy
ikonostasu z trzeciej ćwierci XVIII w. Świątynia
użytkowana obecnie jako rzymskokatolicki kościół
parafialny pw. św. Stanisława Biskupa.
Binczarowa
Baroque Uniate Church of St. Demetrius, built 1760,
converted 1797 and in the 19th c. Tripartite end-fitted log
framework structure with a pillar construction for
the tower. he interior decoration includes parts of an
iconostasis dated to 1750–75. Currently renamed the
Church of St. Stanislaus the Bishop and used by a Roman
Catholic parish.
Zewnętrzny kształt
świątyni w Binczarowej
mało przypomina formy
charakterystyczne dla
architektury cerkwi
łemkowskich
heexternalshapeof
Binczarowa Church
is not very reminiscent of the
characteristic form of Rusyn
church architecture
Ikony z dawnego
ikonostasu, rozmieszczone
symetrycznie na ścianie
w głębi świątyni, wskazują
jednak na jej pierwotny,
cerkiewny charakter
But the icons from
the old iconostasis, which are
distributed symmetrically
on the walls, are an
unmistakable sign of this
church’s original Eastern-rite
character
30
31
W chochołowskich
domach charakterystyczny
jasny zrąb ścian
(tradycyjnie myty
przynajmniej raz w roku),
wyraźnie odróżnia
się od pociemniałych
gontowych dachów
hepalecolourofthewalls
of the houses of Chochołów,
which are washed at least
once a year, stands in sharp
contrast with the darkened
shingles on the roofs
Myte bierwiona ścian
jaśnieją w słońcu
złotawym blaskiem
spoza poszarzałych
sztachet płotu
Over the greyish fence
you can see the logs of the
cottage walls, scrubbed
clean and shining in the
sunlight
36
37
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mement.xlx.pl