Mazowieckie Studia Humanistyczne-r2005-t11-n1-2-s55-85, MAZOWIECKIE STUDIA HUMANISTYCZNE

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Mazowieckie Studia Humanistyczne
Nr 1-2, 2005
Tomasz Szczepański
MNIEJSZOŚCI NARODOWE W MYŚLI POLITYCZNEJ
NARODOWO-DEMOKRATYCZNYCH (ENDECKICH)
UGRUPOWAŃ OPOZYCYJNYCH 1980-1989
Wstęp
Na fali kryzysu systemu w PRL i związanego z tym ożywienia nastrojów
opozycyjnych po 1976 r. rozwinęły się w PRL grupy kontynuujące tradycje po-
lityczne narodowej demokracji. Sierpień 1980 r. i szesnaście miesięcy „Solidar-
ności" sprzyjały ich rozwojowi, a stan wojenny - podobnie jak w przypadku
reszty opozycji - nie zdołał zahamować ich aktywności, choć przyczynił się do
zaniku niektórych z nich.
Odradzaniu się grup narodowo-demokratycznych nie sprzyjały okoliczności
zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Po pierwsze, zerwanie ciągłości pokole-
niowej w kraju było większe niż w wypadku innych tradycyjnych szkół polskiej
myśli politycznej
1
.
Narodowców w latach okupacji zajadle tępili Niemcy
i Sowieci, a po wojnie także komuniści w PRL, zwłaszcza do 1956 r. Ze względu
na represje, które dotknęły ten obóz, także po 1956 r., narodowcy nie mieli w PRL
nawet szczątkowych i kontrolowanych przez władze form organizacyjnych po-
zwalających na przekazanie, choćby części swoich tradycji politycznych dla
następnych pokoleń.
Takie możliwości miały natomiast orientacje - socjalistyczna (PPS-owska)
i liberalno-demokratyczna. Nurty te traktowane były przez Polską Zjednoczoną
Partię Robotniczą (PZPR) wprawdzie podejrzliwie i wrogo, lecz nie były wy-
niszczane tak radykalnie, jak nurt narodowy. Przetrwały one także w obrębie
PZPR. Zawsze bowiem byli ludzie w tej partii, którzy odwoływali się do tradycji
Tomasz Szczepański
(ZSL), oczywiście za cenę daleko idącego podporządkowania się komunistom.
Do lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia endecja takiego „przetrwalnika"
w warunkach PRL nie miała. Stowarzyszenie PAX nie było kontynuacją tradycji
Stronnictwa Narodowego (SN), lecz jedynie jednego ze skrzydeł Obozu
Narodowo-Radykalnego (ONR) - Falangi, czyli marginesu w obrębie polskiego
obozu narodowego.
Dlatego też dorobek narodowej demokracji nowe pokolenie działaczy
odkrywało na nowo i samodzielnie. Pojawienie się „legalnej endecji" w latach
osiemdziesiątych XX wieku w postaci pisma „Ład" oraz nurtu odwołującego się
do niektóiych wątków ideologii narodowo-demokratycznej w środowisku PZPR,
jak Stowarzyszenie Patriotyczne „Grunwald", niewiele zmieniało ten stan rzeczy.
Po pierwsze, zaistniały one stosunkowo późno, po drugie wpływ struktur oficjal-
nych na młode pokolenie w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku był
minimalny wskutek kompromitacji systemu.
Barierą dla rozwoju wpływów endecji były także pewne jej tradycje, których
eksponowanie było odbierane przez dużą część nowego pokolenia opozycji jako
anachroniczne. Podejmowanie przez niektóre środowiska endeckie problemu
sporu ideowego Józefa Piłsudskiego z Romanem Dmowskim - niezależnie od
racji merytorycznych - musiało wprowadzać zamieszanie w chwili, gdy propa-
ganda PRL przedstawiała Piłsudskiego w sposób oszczerczy i karykaturalny.
Reakcją na to była, niekiedy przesadna, afirmacja postawy i dorobku marszałka
widoczna w drukach drugiego obiegu
2
.
W tej sytuacji, atak na Piłsudskiego
musiał budzić sprzeciw lub irytację u osób niekoniecznie będących piłsudczyka-
mi, lecz uważających współgranie tego ataku z tonem propagandy PRL za nie-
właściwe postępowanie.
Za anachronizm mogło uchodzić częste podejmowanie przez narodowców
problemu masonerii, zwłaszcza wobec braku popularnej literatury na jej temat
w PRL, oraz niewielkiej liczby prac o charakterze naukowym.
W latach 1980-1989 następujące organizacje i środowiska odwoływały się do
tradycji narodowej demokracji:
- Polski Związek Wspólnoty Narodowej (PZWN), od 1989 r. jako Polska
Wspólnota Narodowa-Polskie Stronnictwo Narodowe (PWN-PSN);
- Komitet Samoobrony Polskiej (KSP);
- Niezależna Grupa Polityczna (NGP); od 1982 r. jako Ruch Narodowy;
- Ruch Młodej Polski (RMP), od 1983 r. jako środowisko „Polityki
- Ruch Porozumienia Narodowego (RPN);
Mniejszości narodowe w myśli politycznej ugrupowań endeckich
57
- Narodowe Odrodzenie Polski (NOP);
- Środowisko „Przeglądu Wiadomości Politycznych" (zbliżone do emigracyj-
nego SN, działało jako niezorganizowany w strukturę salon polityczny skupiony
wokół mecenasów Napoleona Siemaszko i Leona Mireckiego);
- Środowisko „Nowych Horyzontów";
- Unia Nowoczesnego Humanizmu (to środowisko działało przede wszystkim
jako wydawnictwo).
W środowisku narodowców nie było jednego ośrodka (lub osoby), uznanego
przez wszystkie grupy jako autorytet, takim jak w przypadku niejednolitej pod-
ziemnej „Solidarności" był Lech Wałęsa. Przeciwnie, grupy te były ze sobą
mocno skłócone.
Wspólne dla nich, szczególnie w aspekcie ideologicznym, było odwołanie się
do tradycji narodowej demokracji, a zwłaszcza do późniejszej spuścizny ideowej
Romana Dmowskiego i jego kontynuatorów. Charakterystycznym dla odrodzo-
nych nurtów narodowych było pomijanie lub marginalizowanie tych wątków
wczesnej endecji, które dystansowały ją wobec katolicyzmu
3
.
Wszystkie grupy
faktycznie były odmianami formacji narodowo-katolickiej. Najsłabiej przywią-
zanie do katolicyzmu było eksponowane przez PZWN
4
.
Wspólnym elementem
grup narodowych była także orientacja geopolityczna nawiązująca do pewnego
etapu w działalności politycznej Romana Dmowskiego. Wszystkie one
w większym lub w mniejszym stopniu podkreślały potrzebę politycznej współ-
pracy opozycji niekomunistycznej z Rosją, nawet ponad głowami polskich ko-
munistów i wbrew nim. Postulat ten był jednak różnie pojmowany przez
poszczególne organizacje narodowe, głównie dlatego, że nie było w tym ruchu
jednoznacznego stanowiska w kwestii, czy ZSRR jest Rosją, a jeśli tak - to
w jakim stopniu. Wspólnym dla wszystkich grup było postrzeganie zagrożenia
niemieckiego dla polskich interesów narodowych, chociaż różny był stopień
zaangażowania poszczególnych organizacji w akcentowanie tego problemu
5
.
Ważnym wspólnym elementem wszystkich grup narodowych był niejedno-
znaczny stosunek do PRL. Poza ogólną krytyką, wiążącą się z odrzuceniem
3
Charakterystyczne, że rzadko odwoływano się do twórczości Zygmunta Balickiego.
Katalog
zbiorów Archiwum Opozycji
zawiera informacje o 10 pracach R. Dmowskiego wydanych w II obie-
gu, nie przedrukowano natomiast żadnej pracy Balickiego.
4
Wprawdzie Bolesław Tejkowski, lider PZWN, odwoływał się do dorobku narodowo-neopo-
gańskiej Zadrugi, ale publicznie dystansował się od niej, wyjaśniając, że akceptował tylko niektóre
wątki jej ideologii, zaprzeczał też swoim związkom z Lechickim Kręgiem Czcicieli Świętowita -
zob. T. Szczepański, M. Łapiński,
Czciciele Polski pogańskiej,
„Karta" 1996, nr 19. Więcej o Za-
Tomasz Szczepański
formalnie panującej ideologii marksistowsko-leninowskiej, systemu gospodar-
czego (etatyzm) i politycznego (rządów jednej partii), dostrzegano tez w PRL,
zwłaszcza po 1956 r., zjawiska pozytywne. Kontrastowało to z ocenami wielu
innych środowisk opozycyjnych, skłonnych do całkowitego odrzucenia PRL, bez
przyznania jej jakichkolwiek pozytywów. Wspólną cechą omawianych grup było
specyficzne akcentowanie wagi stosunków polsko-żydowskich. Sprawa ta jako
wchodząca bezpośrednio w temat pracy zostanie omówiona poniżej.
PZWN a mniejszości narodowe
Przywódcą i twórcą Polskiego Związku Wspólnoty Narodowej (obecnie
występującej jako PWN-PSN) jest Bolesław Tejkowski
6
.
Urodzony w 1932 r.
działalność polityczną rozpoczął jako działacz Związku Młodzieży Polskiej
(ZMP) w Krakowie
7
.
Będąc studentem Politechniki Krakowskiej wraz z gronem
rówieśników założył w 1955 r. Klub Czerwonego (lub Płonącego) Pomidora o cha-
rakterze radykalnie lewicowym, lecz jednocześnie antystalinowskim. Współor-
ganizował krakowski Klub Pod Jaszczurami, a na fali przemian Października
1956 - Rewolucyjny Związek Młodzieży. Był wówczas działaczem tzw. lewicy
październikowej i jako przedstawiciel tego środowiska kandydował do Sejmu
z listy Frontu Jedności Narodu sterowanego przez PZPR (innej listy nie było),
ale z miejsca niemandatowego. Wzywał wówczas, aby głosować na najlepszych
kandydatów, lecz nie „bez skreśleń", jak apelował Gomułka popierany przez
prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego. Takie zachowanie spowodo-
wało usunięcie Tejkowskiego z PZPR i przekreślenie szans na legalną w PRL
karierę polityczną. Został asystentem Zygmunta Baumana na Uniwersytecie
Warszawskim, gdzie nadal był związany ze środowiskiem lewicy antystalinow-
skiej, tzw. komandosów. W 1964 r. Tejkowski został zwolniony z pracy w związku
ze sprawą „Listu otwartego do Partii", podpisanego przez Jacka Kuronia i Karola
Modzelewskiego. Był postrzegany przez władze jako człowiek związany
z autorami „Listu"
8
.
Ten aspekt swojej działalności na ogół pomija w wypowie-
dziach publicznych, ale potwierdzają to liczne i niezależne relacje
9
.
6
Do końca lat sześćdziesiątych XX wieku Tejkowski nosił imię Bernard. Zmiana imienia
prawdopodobnie wiązała się z jego ewolucją światopoglądową. Por. J. Kuroń,
Wiara i wina
, Wroc-
ław 1995 (wyd. IV), s. 287.
7
W ZMP pełnił funkcję przewodniczącego zarządu uczelnianego na Politechnice Krakow-
skiej. Pisał na ten temat Antoni Lenkiewicz,
Bernard vel Bolesław Tejkowski
- tekst w zbiorach
Mniejszości narodowe w myśli politycznej ugrupowań endeckich
59
Tejkowski utrzymuje, że już w 1955 r. założył PZWN. Być może ma na myśli
jedynie małą grupkę jego znajomych, stopniowo ewoluujących w stronę lewicy
narodowej, w składzie zbliżonym do późniejszego PWN-PSN. Taka grupka
prawdopodobnie istniała już w latach sześćdziesiątych XX wieku
10
.
Ujawnienie przełomu światopoglądowego Tejkowskiego dokonało się
w 1968 r. Zafascynował się on wówczas ruchem moczarowskim i wystąpił jako
świadek oskarżenia w procesie Antoniego Zambrowskiego. Niejasna jest sprawa
jego możliwej współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa, o co był później oskarżany
11
.
W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku był już narodowcem, wtedy nawiązał
kontakty grupą Władysława Kołodzieja i środowiskiem neopogańskich nacjona-
listów Antoniego Wacyka
12
.
Zmienił także imię na Bolesław. Nie ma jednak
śladów jakiejkolwiek jego działalności politycznej aż do 1981 r., kiedy to
ogłoszono powstanie PZWN
13
.
Jeżeli jest więc prawdą relacja Tejkowskiego
1
4
o istnieniu w jego partii trzech nurtów od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku,
to były to grupy dyskusyjne nie przejawiające zewnętrznej aktywności. Stan
wojenny zamroził działalność PZWN, co potwierdzają relacje jego byłych
członków z tego okresu - Andrzeja Wylotka
1
5
i Jerzego Wojnara
16
.
Pierwszym - po dłuższej przerwie - przejawem aktywności tego środowiska
było wydanie 10 maja 1987 r.
Oświadczenia PZWN
11
.
Pierwszym pismem PZWN
był wydawany w latach 1988-1989 „Narodowiec". W
Oświadczeniu
tematyka
mniejszości narodowych nie była poruszona. Wiele uwagi poświęcono natomiast
(bardzo ogólnie) tematowi Polonii i podkreślono potrzebę sojuszu z ZSRR
18
.
Sama odezwa postulowała też dopuszczenie nurtu narodowego do życia publicz-
nego obok komunistycznego, chrześcijańskiego i demokratyczno-liberalnego.
Wątki te PZWN powtarzała w swojej późniejszej publicystyce. W liście do
ministra spraw wewnętrznych Czesława Kiszczaka Tejkowski apelował, aby
op. cit.,
s. 153-156. Sam Tejkowski w swoim życiorysie („Narodowiec" 1988, nr 1, s. 1-4) doko-
nuje znaczących przemilczeń. Np. pisze, iż kandydował do Sejmu (s. 2) w 1957 r., ale nie podaje
J. Kuroń,
op. cit.,
s. 286; A. Friszke,
op. cit,
s. 161.
A. Zambrowski,
O opozycji kreowanej przez aparat
- tekst w zbiorach autora; J. Kuroń,
op. cit.,
s. 286-288.
Zob. T. Szczepański, M. Łapiński,
op. cit.
J. Kossecki,
Geografia opozycji politycznej w Polsce w l. 1976-1981,
Warszawa 1983.
„Narodowiec" 1988, nr 1.
„Trygław" 1997, nr 1.
„Od początku lat osiemdziesiątych XX wieku do chwili powołania i rejestracji Polskiej
Wspólnoty Narodowej Polskiego Stronnictwa Narodowego należałem do ścisłego kierownictwa
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • mement.xlx.pl

    • Tematy