Mazowieckie Studia Humanistyczne-r2003-t9-n1-2-s253-261, 18.Mazowieckie Studia Humanistyczne

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ŻYCIE
NAUKOWE
Mazowieckie Studia Humanistyczne
Nr 1-2, 2003
40 lat Zakładu Dziejów Europy XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN
1
Czterdzieści lat to długi okres w pracy komórki naukowej. Skłania to do
refleksji i podsumowania przebytej drogi. Zwłaszcza, że Zakład stanowi nieod-
łączną cząstkę Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, którego pięćdziesię-
cioletni jubileusz obchodzić będziemy w przyszłym roku.
Powołanie Zakładu Dziejów Europy XIX-XX wieku - a nosił on poprzed-
nio różne nazwy: Zakład Historii Europejskich Krajów Socjalistycznych, Pra-
cownia Historii Europy Środkowej i Wschodniej - wiązało się z postulatami
rozszerzenia badań nad historią powszechną w Instytucie, który dotychczas sku-
piał się głównie nad dziejami Polski.
Tendencja ta połączyła się z inicjatywą, która wyszła spoza Instytutu, zy-
skując poparcie w kierownictwie Akademii i w rezultacie także zgodę dyrekcji
Instytutu Historii PAN.
Założycielem Zakładu i jego pierwszym kierownikiem został profesor
Uniwersytetu Warszawskiego Rafał Gerber. Tematyka badawcza Zakładu zosta-
ła określona w ten sposób, że miała dotyczyć dziejów Europy Środkowo-
- Wschodniej i Rosji (ZSRR). Brano pod uwagę kraje położone na wschód od
Niemiec, ale z uwzględnieniem Austrii i całych Bałkanów. Rosja wraz z jej częścią
azjatycką miała stanowić nieodłączny przedmiot zainteresowań. Historii Polski
jako takiej nie uwzględniono, natomiast zamierzano badać jej stosunki z sąsia-
dami z Europy Środkowo-Wschodniej. W programie przewidziano także bada-
nia stosunków Niemiec z państwami naszej części Europy.
Przedmiot zainteresowań miała stanowić przede wszystkim historia politycz-
na i stosunki międzynarodowe. Nie zamierzano jednakże unikać kwestii
gospodarczych i społecznych, w mniejszym może stopniu brano pod uwagę spra-
Jeśli chodzi o zasięg chronologiczny, to za podstawę przyjęto stulecie od
połowy XIX do połowy XX wieku. Zdarzały się od tego pewne odstępstwa, gdyż
brano na warsztat także tematy wcześniejsze.
Założeniom tym pozostaliśmy wierni aż do dzisiaj. Z jednym tylko wyjąt-
kiem - w miarę upływu lat w szerszym zakresie były uwzględniane tematy od-
Życie naukowe
Ważnym wydarzeniem w pracach nowo utworzonego Zakładu stało się po-
wołanie w 1963 r. decyzją władz Akademii rocznika pt. „Studia z dziejów ZSRR
i Europy Środkowej".
Prace Zakładu rozpoczęły się w kwietniu 1962 r.
?
nader szczupłymi siłami,
paru osób, które w dodatku były zaabsorbowane kończeniem prac doktorskich.
Po kilku miesiącach przybyli także pierwsi doktoranci.
Mimo wielu trudności już wkrótce pierwszym wystąpieniem na zewnątrz
powstałego Zakładu stało się zorganizowanie sesji poświęconej rewolucji
1905 roku, w jej sześćdziesiątą rocznicę. Odbyła się ona w dniach 27-28 maja
1965 r. Celem sesji było pokazanie, że rewolucja zasięgiem swym nie ograni-
czyła się tylko do granic państwa rosyjskiego, lecz znalazła odbicie także w in-
nych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, zaś walki społeczne splatały się
z wystąpieniami narodowo-wyzwoleńczymi.
Przy okazji sesji zwrócono uwagę na niedostateczną jeszcze rozbudowę
w Polsce środowisk naukowych, które zajmowałyby się historią powszech-
ną. Mówiono, że właśnie konferencja o rewolucji 1905 r. skoncentrowana „wo-
kół jednego ważnego zjawiska dziejowego" stanowi zapowiedź poprawy w tej
Konferencja wzbudziła duże zainteresowanie, skupiając kilkudziesięciu
uczestników z wielu ośrodków naukowych kraju. W dyskusji zabrało głos
17 osób, w tej liczbie profesorowie Ludwik Bazylow, Józef Buszko, Adam Ga-
los, Henryk Wereszycki.
W maju 1966 r. nastąpiła zmiana na stanowisku kierownika Zakładu. Funk-
cję tę objął prof. Janusz Żarnowski, by sprawować ją następnie z dużym zaanga-
żowaniem i energią przez kolejnych piętnaście lat, aż do końca 1980 r.
W pracach Zakładu w drugiej połowie lat sześćdziesiątych na czoło wysu-
nęły się badania nad układem stosunków międzynarodowych w naszej części
Europy. Zajęto się zwłaszcza „ładem wersalskim", tj. systemem stosunków mię-
dzypaństwowych, jaki wytworzył się w Europie po I wojnie światowej. Problem
był istotny, gdyż szukanie odpowiedzi na temat funkcjonowania, a następnie
pogłębiających się objawów rozkładu tego systemu, mogło się przyczynić do
wyjaśnienia źródeł i genezy II wojny światowej. Ponieważ ośrodek wytwarzają-
cych się napięć spoczywał właśnie na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej
- przeprowadzenie badań w odniesieniu do tej części naszego kontynentu było
uzasadnione i mogło mieć duże znaczenie.
Rezultaty kilkuletnich badań zostały przedstawione na sesji zorganizowanej
w dniach 2-3 grudnia 1969 r. właśnie na temat „ładu wersalskiego" w Europie
Środkowej. Sesja zgromadziła ponad 30 badaczy. Organizator sesji prof. Żarnow-
Życie naukowe
255
wyzwoleńcze ujarzmionych narodów, przy czym zasadnicze znaczenie miały
według niego te drugie.
Czynniki integrujące bądź osłabiające „ład wersalski" rozpatrzył prof. Wie-
sław Balcerak. Dokonał przeglądu przyczyn, które złożyły się na powstanie ta-
kiego a nie innego układu politycznego w Europie Środkowo-Wschodniej po
I wojnie światowej. Zwrócił przy tym uwagę, że elementem wzmacniającym ten
układ były dążenia państw regionu, które zmierzały do utrzymania
status quo.
„Ład wersalski" - mówił - funkcjonował w Europie Środkowo-Wschodniej przez
wiele kolejnych lat. Zniszczyła go dopiero ekspansja Niemiec hitlerowskich.
Na sesji zostały także rozpatrzone problemy mniejszości narodowych, jako
istotnego czynnika, który wpływał na układ stosunków międzynarodowych.
W tym czasie, tj. w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, ukazały się w Za-
kładzie pierwsze opracowania monograficzne. Były to książki: Wiesława Balce-
raka,
Polityka zagraniczna Polski
w
dobie Locarna
(1967) oraz Piotra Łossow-
skiego,
Stosunki polsko-litewskie 1918-1920
(1966).
Ważną cechą prowadzonych w Zakładzie badań było stosowanie metody
porównawczej. Szukano paralel rozwoju, dopatrywano się podobieństw, ale i róż-
nic w sytuacji poszczególnych krajów, starano się odnaleźć przyczyny tego.
Problemem, który rzucił się w oczy, nie tylko zresztą nam, było odchodzenie
większości państw Europy Środkowo-Wschodniej od przyjętej tuż po woj-
nie i nieraz bardzo radykalnie pojętej demokracji parlamentarnej i ustano-
wienie na to miejsce reżimów autorytarnych. Najczęściej za pomocą zamachów
i przewrotów.
Prowadzone przez dłuższy czas badania źródłowe dotyczące tych kwestii
zostały podsumowane podczas sesji zorganizowanej przez Zakład w dniach 2-3
grudnia 1971 r. na temat: „Dyktatury w Europie Środkowo-Wschodniej 1918-
-1939". Sesja zgromadziła liczne grono badaczy z Polski, Czechosłowacji, Wę-
gier i Stanów Zjednoczonych.
Podczas obrad omówiono wiele podstawowych spraw, związanych z powsta-
waniem i funkcjonowaniem reżimów dyktatorskich, takich jak ogólna ewolucja
systemów ustrojowych w Europie Środkowej, wpływ czynników gospodarczych
i sytuacji międzynarodowej na kształtowanie się dyktatur, problem nacjonalizmu
i sytuacja mniejszości narodowych w państwach dyktatorskich. Zobrazowano
także ideologie głoszone w krajach dyktatorskich i rozpatrzono rolę wojska
w przewrotach.
W trakcie sesji wskazano, że przewroty przyniosły nieraz bardzo drastycz-
ne ograniczenia swobód obywatelskich, oznaczały zaprowadzenie rządów dyk-
tatorskich. Jednocześnie jednak mocno podkreślano, że reżimy autorytarne w pań-
Życie naukowe
jach sąsiednich, były lansowane odmienne poglądy, podkreślające faszystowski
charakter rządów w przygniatającej większości państw naszej części Europy.
Materiały sesji zostały opublikowane w oddzielnym wydawnictwie w 1973 r.
Co więcej, doczekały się wydania w języku angielskim w nieco zmienionej postaci
w 1983 r. Redaktorem naukowym obydwóch wydawnictw był prof. Janusz Żar-
no wski. Tematycznie wiązała się z tym monografia Piotra Łossowskiego pt.
Kraje
bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 1918-1934
(1972).
Ważną dziedziną zainteresowań Zakładu od samego początku były także
sprawy międzynarodowe i stosunki Polski z jej bliższymi i dalszymi sąsiadami.
Prowadzone w tym zakresie badania stały się przedmiotem sesji, która odbyła
się w dniach 14-15 maja 1975 r., gromadząc ponad 40 uczestników z całej Pol-
ski. Wygłoszone referaty zobrazowały stosunki Drugiej Rzeczpospolitej ze
wszystkimi jej bezpośrednimi sąsiadami, także z tymi, z którymi graniczyliśmy
przez morze, tj. państwami skandynawskimi. Tak pełnego ujęcia tematu doko-
nano po raz pierwszy i mogło to być tylko rezultatem pracy zespołowej. Przed-
stawiona została w następstwie ważna sfera polityki zagranicznej Polski, istotny
aspekt jej położenia międzynarodowego. Sposób ujęcia tematów stanowił zupeł-
ną-jak na owe czasy - nowość, oznaczał odejście od obowiązujących schematów.
Duża część referatów była odbiciem szerszych badań, prowadzonych na
podstawie gruntownej kwerendy źródłowej. Materiały sesji zostały wydane w po-
staci oddzielnej książki. Publikacja ta, pt.
Przyjaźnie i antagonizmy. Stosunki
Polski z państwami sąsiednimi w latach 1918-1939
(1977), okazała się bardzo
przydatna i weszła do obiegu naukowego. Spotkała się z przychylnym przyję-
ciem krytyki.
W latach siedemdziesiątych stawały się coraz bardziej widoczne wyniki pracy
Zakładu. W tym czasie ukazało się wiele monografii dotyczących zarówno hi-
storii wewnętrznej poszczególnych państw, jak i przede wszystkim spraw mię-
dzynarodowych. Wspomnieć tu trzeba o wydanej w 1974 r. pracy Wiesława
Balceraka,
Powstanie państw narodowych
w
Europie Środkowo-Wschodniej.
Autor przedstawił nie tylko uwarunkowania międzynarodowe, ale także stosun-
ki wewnętrzne w poszczególnych krajach. Dokonując analizy porównawczej,
starał się odpowiedzieć na pytanie o przyczyny takiego a nie innego kształtu
granic w Europie Środkowo-Wschodniej, wytyczonych w latach 1918-1921.
Również o dziejach wewnętrznych, tym razem Rosji, mówiła rozprawa Romu-
alda Wojny pt.
Walka o ziemię w Rosji w 1917 roku
(1977).
Więcej było książek, które dotyczyły sytuacji międzynarodowej w Europie
Środkowo-Wschodniej i stosunków Polski z państwami sąsiednimi. W 1970 r.
Maciej Koźmiński opublikował pracę pt.
Polska i Węgry przed drugą wojną
Życie naukowe
257
mysłach wojennych Niemiec na wschodzie w 1919 r. i zbudowaniu przez Polskę
rozległego frontu obronnego wzdłuż jej zachodniej rubieży. Warto zaznaczyć,
że spotkała się ona z zarzutami niektórych historyków, uważających, iż Józef
Piłsudski pochłonięty planami ekspansji na wschodzie, nie byłby zdolny do za-
pewnienia obrony przed Niemcami.
W tym samym prawie czasie (1977) ukazała się praca Anny Garlickiej o sto-
sunkach polsko-jugosłowiańskich w latach 1934-1939.
Z takim dorobkiem wkroczył Zakład w lata osiemdziesiąte. W tym czasie
(listopad 1980 r.) prof. Żarnowski został powołany na stanowisko kierownika
Zakładu Dziejów Społecznych Polski XIX-XX wieku, zaś kierownictwo Zakła-
du Dziejów Europy XIX-XX wieku objął Piotr Łossowski.
Zasadniczy kierunek badań nie uległ zmianie, wszakże w większym stopniu
niż poprzednio przyciągała uwagę problematyka międzynarodowa, stosunki Polski
z sąsiednimi państwami. Mimo że ogólna sytuacja polityczna nie sprzyjała ba-
daniom, a w 1982 r. nie ukazał się nawet tom naszych „Studiów" - to staraliśmy
się nadal wykonywać swoje zadania, nie zwracając uwagi na zawirowania i zmie-
niające się koniunktury polityczne. Zaowocowały wyniki prowadzonych od lat
studiów i kwerend. Romuald Wojna w 1984 r. wydał rozprawę:
Wieś rosyjska
w latach 1918-1920. Przemiany polityczne i społeczne
, zaś Piotr Łossowski opu-
blikował w 1982 r. (drugie wydanie 1985 r.) książkę:
Litwa a sprawy polskie
1939-1940.
Tenże autor w 1986 r. wydrukował pracę:
Zerwane pęta. Usunięcie
okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku
(drugie wydanie w 1998 r.).
W tym samym 1986 r. ukazała się monografia Bronisława Makowskiego (Ma-
kauskasa):
Litwini
w
Polsce 1920-1939.
Specjalną wymowę posiadał fakt, że
przedstawiciel mniejszości narodowej uzyskał możliwość napisania pracy o swo-
ich rodakach. Praca Broniusa Makauskasa wzbudziła zainteresowanie i ukazała
się w Litwie w tłumaczeniu na język litewski.
Natomiast w 1987 r. ukazała się praca Marka Kamińskiego i Michała Za-
chariasa, będąca udaną próbą syntezy polityki zagranicznej Polski pt.
Polityka
zagraniczna II Rzeczypospolitej 1918-1939
(drugie wydanie w 1998 r.).
Wspomnieć też trzeba o pracach Jerzego Borejszy, który zajmował się te-
matyką dziejów faszyzmu i totalitaryzmu w międzywojennej Europie. Jedna z jego
książek dotyczyła specjalnie Europy Środkowo-Wschodniej, a mówiła o wpły-
wach faszyzmu włoskiego w krajach tego regionu
{Rzym a wspólnota faszystow-
ska
, Warszawa 1981, jednocześnie wydanie włoskie).
Przez kilka lat w ramach Zakładu pracowała Wiktoria Śliwowska. Konty-
nuowała ona swoje prace skupiające się głównie na edycji źródeł, pochodzących
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • mement.xlx.pl

    • Tematy