Mazowieckie Studia ...

Mazowieckie Studia Humanistyczne-r1999-t5-n1-s5-45, MAZOWIECKIE STUDIA HUMANISTYCZNE

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ARTYKUŁY
I
STUDIA
Mazowieckie Studia Humanistyczne
Dariusz Jarosz
Nr
^
1999
DZIAŁALNOŚĆ PODSTAWOWEJ ORGANIZACJI
PARTYJNEJ PZPR PRZY ZARZĄDZIE GŁÓWNYM
ZWIĄZKU LITERATÓW POLSKICH
W LATACH 1949-1953 (W ŚWIETLE AKT WŁASNYCH)
Losy literatury polskiej oraz postawy i zachowanie pisarzy w okresie stalini-
zmu od wielu lat są przedmiotem licznych publikacji. Poczynając od
Hańby do-
mowej
Jacka Trznadla, temat ten co jakiś czas powraca w książkach i artyku-
łach. Wiele próbowali wyjaśnić sami uczestnicy ówczesnych wydarzeń. Po 1989 r.
problematyka ta poczęła mocniej, niż w latach wcześniejszych wpisywać się
w aktualny kontekst polityczny, co odbiło się na konstrukcji i zawartości wielu wydaw-
nictw. Ich autorzy nierzadko dawali się ponieść emocjom, a ich interpretacjom moż-
na zarzucić daleko idący ahistoryzm. O namiętnościach, jakie kwestie te nadal wy-
wołują świadczy choćby szerokie spektrum reakcji na książkę Henryka Słabka
1
.
Niewielu jest autorów, którzy próbowali wyjść poza zaklęty krąg relacji, pa-
miętników czy dzienników wytworzonych przez czynnych wówczas literatów.
Bardziej lub mniej dogłębnie czynili to przede wszystkim Barbara Fijałkowska
2
i Krzysztof Woźniakowski
3
.
O ile wzmiankowana autorka wykorzystała niektóre materiały organizacji par-
tyjnej przy ZG ZLP znajdujące się w niewielkiej części w zespole KC PZPR,
przechowywanym w Archiwum Akt Nowych, o tyle Woźniakowski w swojej
pracy na temat ZLP nie analizował akt tej komórki partyjnej. Tymczasem wyda-
je się - co postaram się wykazać - że dokumenty wytworzone przez Podstawo-
wą Organizację Partyjną przy ZG ZLP, zwłaszcza w tym okresie, są niezwykle
istotnym, trudnym do przecenienia źródłem informacji dla badań życia literackie-
go w Polsce stalinowskiej.
1
H. Słabek,
Intelektualistów obraz własny w świetle dokumentów autobiograficznych
1944-
-1989, Warszawa 1997.
2
B. Fijałkowska,
Polityka i twórcy (1948-1959), Warszawa 1985
; ta że,
Sumienie narodu?
Sprawy i ludzie kultury w Polsce Ludowej
, Wrocław 1985.
3
K. Woźniakowski,
Między ubezwłasnowolnieniem a opozycją. ZLP
w
latach 1949-1959,
Kraków 1990.
6
Dariusz Jarosz
Główną podstawą archiwalną moich rozważań są akta organizacji partyjnej
literatów znajdujące się w zespole Komitetu Warszawskiego PZPR, obecnie prze-
chowywanym w Archiwum Państwowym Miasta stołecznego Warszawy - Od-
dział w Otwocku. Są to w przeważającej części protokoły z posiedzeń egzekuty-
wy i zebrań tej organizacji. W jednym przypadku w omawianym okresie dyspo-
nujemy stenogramem zebrania z 17 lutego 1950 r., w trakcie którego doszło do
niezwykle ciekawej dyskusji na temat poezji. Nawet jednak zachowane protoko-
ły są z reguły dość wyczerpujące (do kilkudziesięciu stron maszynopisu, rzadziej
rękopisu), a ich autorami byli nierzadko wybitni literaci. Za ich wiarygodnością
przemawia również fakt, że przyjmowanie wyżej wspomnianych protokołów było
niemal zawsze jednym z punktów porządku dziennego kolejnych zebrań. Wno-
szono do nich poprawki, których ślad zachował się w analizowanych aktach. Tylko
w kilku przypadkach zebrani odrzucili lub zakwestionowali protokół w całości; wte-
dy możemy jedynie się domyślać, która z wersji (nowa, poprawiona czy stara)
znajduje się w wykorzystanym zbiorze. Poza protokołami i stenogramami zacho-
wały się coroczne sprawozdania ustępujących egzekutyw, gdzie można znaleźć
najważniejsze informacje o działalności POP w trakcie kończących się kadencji,
szczątki korespondencji z różnymi instytucjami partyjnymi i państwowymi, mate-
riały dotyczące działalności grup partyjnych działających w ramach sekcji twór-
czych ZLP i w czasopismach społeczno-literackich oraz funkcjonowania „Klubu
Literata PZPR". Z dokonanej analizy wynika, że zachował się niemal komplet
(można stwierdzić brak tylko kilku) protokołów posiedzeń egzekutywy i zebrań
organizacji partyjnej literatów. Dysponujemy 212 takimi dokumentami (w jednym
wypadku - stenogramem) z okresu między styczniem 1949 a grudniem 1953 r.
Ponadto w aktach KC PZPR zachował się protokół pierwszego zebrania „Koła
Literatów PZPR przy Dzielnicy Warszawa - Śródmieście" z 22 grudnia 1948 r.,
którego brak w aktach przechowywanych w Otwocku
4
.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie najważniejszych kierunków
działalności Podstawowej Organizacji Partyjnej przy Zarządzie Głównym Związku
Literatów Polskich w latach 1949-1953, w tym przede wszystkim uzyskanie
odpowiedzi na pytanie, na czym polegała i w czym się przejawiała jej stalinizacja.
Wybór cezury początkowej wynikał przede wszystkim ze stanu zachowania akt,
choć szczęśliwie można mu nadać głębszy sens merytoryczny; w grudniu 1948 r.
rozpoczęło pracę koło PZPR literatów, a w styczniu 1949 r, odbył się IV Walny
Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich (odtąd - Związku Literatów
Polskich), na którym został sformułowany postulat socrealizmu jako kryterium
oceny i normy estetycznej twórczości literackiej. O cezurze końcowej zadecydowa-
4
Nieznaczna część tego zbioru jest dostępna w kopiach zachowanych w Archiwum Akt
Nowych (dalej - AAN) w zespole Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robot-
niczej (dalej - KC PZPR) (Wydział Kultury), sygn. 216/XVIII-61, k. 150-337. Tam też
(k. 150) znajduje się wzmiankowany protokół z 22 grudnia 1948 r.
Działalność POP PZPR przy ZG Związku Literatów Polskich
7
ły pierwsze przejawy „odwilży" politycznej, które znalazły swoje odzwierciedlenie
w działalności analizowanej POP w 1953 r. Celowym zamierzeniem było ograni-
czenie się do akt wytworzonych przez samą organizację. Chodziło bowiem o jak
najszersze wykorzystanie zgromadzonego materiału, wcześniej prawie w ogóle
nie analizowanego przez historyków i literaturoznawców. Wszelkie porównania
z innymi kategoriami źródeł są niewątpliwie potrzebne
5
,
ale spowodowałyby rozsze-
rzenie objętości tego tekstu do rozmiarów przekraczających możliwości periodyku,
w którym się ukazuje. Z tego powodu zdecydowałem się na prezentację przede
wszystkim nowego materiału archiwalnego, nie funkcjonującego w obiegu nauko-
wym. Z tych samych przyczyn postanowiłem często posługiwać się nieraz obszer-
nymi cytatami, które oprócz funkcji informacyjnej mają obrazować charakterysty-
czny język epoki. Nie pretenduję jednak (przynajmniej na razie) do napisania pełnej,
naukowej monografii POP literatów. Wymagałoby to nie tylko wykorzystania
szerokiej literatury przedmiotu, ale również - co niemniej istotne - dokonania próby
zebrania relacji od żyjących jeszcze członków tej organizacji oraz innych osób
funkcjonujących w ówczesnym świecie literackim i wokół niego. Bez wątpienia
dopiero wówczas bardziej czytelny byłby również analizowany przeze mnie mate-
riał, w którym często znajdujemy odniesienia do wydarzeń, plotek, pogłosek i re-
lacji interpersonalnych, trudnych do rozszyfrowania dla osoby spoza środowiska,
a dodatkowo jeszcze po niemal 50 latach od opisywanych wydarzeń. Jestem jed-
nak głęboko przekonany, że nawet taka wstępna analiza ma sens i może rozsze-
rzyć naszą wiedzę na temat funkcjonowania pisarzy i literatury w tym okresie.
Podstawowe informacje o POP PZPR przy ZG ZLP
Struktura organizacji partyjnej skupiającej literatów była nieco bardziej skom-
plikowana niż „normalnych" komórek PZPR działających w zakładach przemy-
5
Wstępna analiza dotąd opublikowanych wspomnień i relacji literatów - członków omawia-
nej organizacji partyjnej wskazuje, że bardzo rzadko wzmiankują oni ojej funkcjonowaniu.
Najobszerniejsze uwagi znajdują się we wspomnieniach J. Putramenta
Pół wieku
(t. 4 -
Li-
teraci.
, Warszawa 1970) oraz T. Drewnowskiego (
Tyle hałasu o
mc?, Warszawa 1982, s. 141-
-149). Perypetie związane ze swoim przyjęciem do partii opisał R. Bratny
{Pamiętnik moich
książek
, Warszawa 1985, s. 60-62). Bardzo enigmatycznie o swoim przyjęciu do PZPR
mówił T. Konwicki (S. Nowicki,
Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim,
Warszawa 1990, s. 93). Jako kuriozalną należy uznać wypowiedź Adama Ważyka, który
według relacji G. Herlinga-Grudzińskiego w okresie Października '56 w rozmowie z Ignazio
Silone o swoim stalinowskim zaangażowaniu miał mówić, że był wówczas komunistą „czyli
człowiekiem chorym umysłowo". Herling skomentował te słowa następująco: „Jako zała-
twienie sprawy »aktu opcji«, owszem, niczego sobie. Ale jakaż łatwizna". Zob. G. Herling-
Grudziński,
Szkielet w szafie (List do Jacka Bieriezina),
w:
Wyjścia z milczenia
, Warszawa
1998, s. 427.
8
Dariusz Jarosz
słowych czy urzędach. W grudniu 1948 r. nastąpiło połączenie tzw. koła ma-
cierzystego literatów PPR (17 członków) i koła literatów PPS (11 członków).
Powstałe koło macierzyste (oprócz 28 członków byłej PPR i PPS należało do
niego 11 kandydatów) skupiało tych literatów, którzy utrzymywali się wyłącznie
z pisania i nigdzie dodatkowo nie pracowali. Oprócz nich do partii należeli jed-
nak również twórcy zatrudnieni etatowo w różnych instytucjach kulturalnych,
periodykach społeczno-literackich itp. Byli oni członkami tamtejszych organizacji
partyjnych, tam opłacali składki i uczestniczyli w ich zebraniach. Dążenie do stwo-
rzenia silnej i bardziej jednolitej pod względem ideowym i politycznym siły naci-
sku w środowisku literackim
6
spowodowało, że tę grupę zorganizowano w ra-
mach tzw. koła twórczego. Jego członkowie - zgodnie z regułami ustalonymi
w uchwale Biura Organizacyjnego KC PZPR „w sprawie struktury organizacji
partyjnej literatów" z kwietnia 1950 r.
7
- ze względu na swoją przynależność
do ZLP mieli odtąd obowiązek należeć do organizacji partyjnej istniejącej w War-
szawie przy Zarządzie Głównym związku, a poza stolicą - przy oddziałach związ-
ku
8
.
Świadomość istnienia takiego podziału wśród członków partii - literatów
istniała do końca omawianego okresu, ale jak się wydaje nie odgrywała więk-
szej roli w realizacji zasadniczych celów ich organizacji
9
.
Literatom - człon-
kom partii w sierpniu 1949 r. został przekazany lokal klubowy, administrowany
przez wydawnictwo „Książka i Wiedza" (ul. Pankiewicza 2). Tam też do paź-
dziernika 1950 r. znajdowała się siedziba POP, następnie przeniesiono ją do Domu
Literatury.
Liczebność organizacji stopniowo wzrastała (zob. tablica 1). Jak wskazują
zachowane sprawozdania statystyczne był to efekt nie tylko przyjmowania no-
wych członków i kandydatów spośród bezpartyjnych literatów, ale również włą-
6
Zob. takie uzasadnienie zmian struktury organizacji w wypowiedzi Leona Kruczkowskie-
go: AAN, KC PZPR, 237/XVIII-61, k. 135.
7
B. Fijałkowska,
Polityka (...),
s. 208-210.
8
Dążenie do ujednolicenia struktury organizacyjnej organizacji partyjnej literatów spowodo-
wało, że już w czerwcu 1949 r. trójka przedstawicieli koła twórczego (Melania Kierczyń-
ska, Stanisław Wygodzki, Hieronim Michalski, jako zastępca Jerzy Pomianowski) została
delegowana do udziału w pracach egzekutywy dotychczasowego koła macierzystego. Zob.
Archiwum Państwowe m. st. Warszawy - Oddział w Otwocku (dalej - AP m. st. W-O),
Komitet Warszawski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej - Podstawowa Organizacja
Partyjna przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich (dalej - KW PZPR-ZLP),
216/1-1, k. 41, Protokół z zebrania POP Literatów, 24 czerwca 1949 r.
9
Znalazło to wyraz w różnych określeniach nazwy tej organizacji spotykanych w wytwo-
rzonych przez nią dokumentach. Najczęściej powtarzające się nazwy to: POP PZPR Lite-
ratów (często z dodatkiem: przy ZG ZLP lub przy ZLP), Koło Twórcze i Macierzyste
Literatów członków PZPR, Koło Literatów PZPR, Warszawskie Koło Literatów PZPR,
Koło PZPR przy ZG ZLP. Mając świadomość wskazanych komplikacji w określaniu par-
tyjnej przynależności pisarzy, w tym tekście konsekwentnie będę się posługiwać nazwą
wymienioną w tytule artykułu.
Działalność POP PZPR przy ZG Związku Literatów Polskich
9
czania w jej skład osób już posiadających legitymacje partyjne, przenoszących się
do POP przy ZG ZLP z innych komórek partyjnych.
Tablica 1
Członkowie POP przy ZG ZLP w latach 1949-1953
(koło „macierzyste" i „twórcze")
W tym koło „macierzyste"
członków
Miesiąc i rok
Liczba członków
Liczba kandydatów
kandydatów
Grudzień 1948
28
Styczeń 1950
82
29
11
Marzec 1951
98 lub 99
50 lub 51
10
Kwiecień 1952
109*
5
75
4
Maj 1953
130
5
83
4
Styczeń 1954
90
3
* Według innych danych 119 (członków i kandydatów).
Źródło: Sprawozdania ustępujących egzekutyw POP przy ZG ZLP, AP m. st. W-O, KW PZPR-
-ZLP, 216/1-2, k. 7; 216/1-3, k. 68; 216/1-4, k. 112; 216/1-5, k. 196 oraz sprawozdania
statystyczne tej POP -
ibidem
, 216/III-1.
Organem wykonawczym organizacji partyjnej literatów była egzekutywa, po-
czątkowa złożona z trzech, potem z pięciu, a od 1952 r. z siedmiu członków. Z re-
guły ustępująca egzekutywa proponowała na zebraniu sprawozdawczo-wyborczym
skład personalny na następną kadencję i - przynajmniej w omawianym okresie -
udawało się jej uzyskać aprobatę dla większości sugerowanych kandydatur.
22 grudnia 1948 r. do egzekutywy „Koła Literatów" zostali wybrani: Janina Bro-
niewska (sekretarz), Leopold Lewin (zastępca sekretarza) i Krzysztof Gruszczyń-
ski. Od 13 stycznia 1950 r. pracowała ona w składzie: Broniewska (sekretarz),
Ignacy Robb-Narbutt (zastępca sekretarza) i Lucjan Rudnicki (skarbnik). 29 marca
1951 r. wybrano egzekutywę POP przy ZLP, do której weszli: J. Broniewska (se-
kretarz), Jerzy Putrament, Leon Kruczkowski, L. Rudnicki i Krystyna Żywulska.
Po wyborach przeprowadzonych 21 kwietnia 1952 r. skład tego ciała uległ jedy-
nie częściowej zmianie (J. Broniewska - sekretarz, L. Rudnicki - skarbnik, Ka-
zimierz Brandys, J. Putrament, Leon Kruczkowski, Bohdan Czeszko, Igor Ne-
werly). Ważnym novum po wyborach przeprowadzonych 22 maja 1953 r. było
zastąpienie na stanowisku sekretarza J. Broniewskiej przez B. Czeszkę. Oprócz
niego do ciała tego weszli: Broniewska, L. Rudnicki, K. Brandys, Tadeusz Drew-
nowski, Julian Stryjkowski i Andrzej Mandalian
10
.
10
Składy osobowe ustaliłem na podstawie protokołów zebrań sprawozdawczo-wyborczych
organizacji partyjnej literatów i protokołów pierwszych posiedzeń nowo wybranych egze-
kutyw, na których dokonywały swojego ukonstytuowania się. Zob. AP m.st. W-O, KW
PZPR-ZLP, 216/1-2, k. 19-20; 216/1-3, k. 62-63; 216/1-4, k. 126 i 130; 216/1-5, k. 186.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mement.xlx.pl