Materializm

Materializm, filozofia, PEF opracowania tematów

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
MATERIALIZM
(łac. materialis – dotyczący materii) – stanowisko
teoretyczne, zgodnie z którym przyjmuje się, że jedynym tworzywem
rzeczywistości jest materia lub że wszystko stanowi modyfikację materii;
postawa życiowa (nazywana m. praktycznym lub etycznym), przyjmująca
kierowanie się w codziennym życiu szeroko rozumianymi zasadami m.,
wyznaczającymi nie tylko określone cele, ale i normy postępowania.
Termin „materializm” pojawił się w drugiej poł. XVII w. w pismach
przyrodników ang. (R. Boyle), a następnie u G. W. Leibniza, dzięki któremu na
stałe wszedł do słownika filozoficznego.
Teoretyczny m. w skrajnej postaci jest odmianą monizmu
stwierdzającego, że jedynie realnie istniejącym, samoistnym bytem jest materia –
cielesne, przyrodnicze, czasoprzestrzenne, niezniszczalne tworzywo świata.
Umiarkowana wersja m., zw. m. genetycznym, dopuszcza istnienie bytu
niematerialnego, ale pod warunkiem, że wszystkie procesy i zjawiska
zachodzące w świecie, łącznie z całością zjawisk psychicznych i duchowych, są
wyznaczane przez własności i prawidłowości, jakim podlega materia.
Świadomość jest tu traktowana jako przejaw, wytwór, własność i funkcja wyżej
zorganizowanej materii – mózgu.
W ujęciu teoriopoznawczym m. przyjmuje, że przedmiotem ludzkiego
poznania jest materialna rzeczywistość istniejąca obiektywnie, niezależnie od
podmiotu poznającego, dana mu we wrażeniach zmysłowych, odzwierciedlana i
poznawalna dzięki nim, a świadomość w swej istotnej treści jest tej
rzeczywistości mniej lub bardziej adekwatnym odbiciem.
Z tak rozumianymi postaciami m. wiążą się w ontologii niektóre
odmiany realizmu i determinizm, a w teorii poznania – antygnostycyzm,
empiryzm, racjonalizm (jako przeciwieństwo irracjonalizmu) i relatywizm (jako
przeciwieństwo absolutyzmu i dogmatyzmu). M. stoi w opozycji do
spirytualizmu, który w wersji monistycznej przyjmuje istnienie jedynie substancji
duchowych.
Nieścisłe, a nawet błędne jest przeciwstawianie m. idealizmowi.
Definiując materię jako przedmiot poznania zmysłowego, a więc jako coś, co
jest nam dane we wrażeniach i wyobrażeniach zmysłowych, mamy w gruncie
rzeczy do czynienia z naszymi tworami poznawczymi, a nie z faktycznie
istniejącym bytem materialnym. Materia może być wtedy traktowana bardziej
jako idea, abstrakcyjne pojęcie wytworzone przez podmiot poznający, niż
realnie istniejąca rzeczywistość. W konsekwencji, filozofia zajmująca się takim
przedmiotem byłaby filozofią idealistyczną, a nie – jak tego chce m. –
realistyczną. Ponadto, przeciwstawianie m. idealizmowi sugeruje, że wszystkie
stanowiska niematerialistyczne winny być traktowane jako stanowiska
idealistyczne, a więc w większości nierealistyczne. Tradycja filozoficzna
wskazuje, że wiele stanowisk niematerialistycznych również akcentuje swój
realistyczny i antyidealistyczny charakter. Filozofowie np. nurtu
arystotelesowsko-tomistycznego przedstawili bardziej skuteczne argumenty
przeciw idealizmowi niż uczynili to materialiści.
R
YS
HISTORYCZNY
. Wśród zwolenników m., zwł. marksistowskiego,
istnieje tendencja do doszukiwania się jego korzeni u zarania gr. filozofii. Jest to
słuszne jedynie w odniesieniu do atomistów, którzy wszystkie istniejące rzeczy,
ich własności, jakości i stany, zarówno przyrodnicze, jak i psychiczne wywodzili
z jakościowo jednakowych, a ilościowo i geometrycznie zróżnicowanych
atomów, stanowiących najmniejsze i niezniszczalne tworzywo materialne.
Atomiści stanowią ważne ogniwo w rozwoju m., czego jednoznacznie nie
można powiedzieć o jońskich filozofach przyrody, Heraklicie, epikurejczykach
oraz stoikach. Wszyscy, mimo wyraźnych deklaracji materialistycznych,
dopuszczali bezpośrednie lub pośrednie istnienie jakiejś postaci rzeczywistości
niematerialnej.
W okresie cesarstwa rzymskiego, a później średniowiecza m. nie
przejawiał znaczącego wpływu na koncepcje filozoficzne. Wprawdzie w świecie
rzymskim głośnym propagatorem m. był Lukrecjusz, jednak głoszone przez
niego idee zostały zdominowane przez doktryny i nurty opozycyjne. Podobny
los spotkał średniowiecznych zwolenników m., w tym Amalryka z Bène i
Dawida z Dinant, których idee, tłumione niemal w zarodku, pozostawały poza
głównymi nurtami ówczesnej filozofii.
Nowożytna postać m. pojawiła się w XVII-wiecznej filozofii
europejskiej. W jej powstaniu ważną rolę odegrały naturalistyczne, sceptyczne i
krytyczne nurty myślowe rozwijane w renesansie, w związku z negatywną
postawą wobec filozofii średniowiecznej i ponownym odkryciem starożytnych
Materializm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
doktryn filozoficznych. Nurty te ujawniły się wyraźnie w renesansowej filozofii
przyrody, w której materialistyczne tendencje rozwijane przez B. Telesia
wiązały się na ogół z naturalistycznym panteizmem, hylozoizmem i
panpsychizmem T. Paracelsusa, G. Bruna i T. Campanelli.
Ważną rolę w formowaniu się nowożytnego m. odegrała empirycznie
nastawiona filozofia F. Bacona, zdecydowanie krytyczna wobec scholastyki i
całego średniowiecza postawa P. Gassendiego, propagującego równocześnie
epikurejski m., kartezjańska filozofia przyrody o wyraźnie materialistycznym
wydźwięku, monistyczna wizja świata B. Spinozy oraz interpretowane często w
duchu m. osiągnięcia nowożytnego przyrodoznawstwa. Efektem tych
uwarunkowań okazał się znany system materialistyczny Th. Hobbesa,
przyznający rzeczywiste istnienie jedynie ciałom materialnym. Świadomość,
która wg starożytnych była własnością niektórych oddzielnych atomów, wg
Hobbesa była funkcją ciała organicznego wziętego w całości.
Materialistyczna doktryna Hobbesa zyskała akceptację dopiero w XVIII
w., stając się ważnym składnikiem przyjętych w Oświeceniu poglądów
filozoficznych. Do rozkwitu doszła we Francji, gdzie na ogół łączyła się z
krytyką wszelkich form teizmu, religijności oraz zerwaniem z myśleniem
teologicznym na rzecz naturalistycznego podejścia do rzeczywistości.
Najbardziej znanym systemem materialistycznym XVIII w. była
koncepcja J. O. de La Mettriego. Przyjmując tezę o wyłączności istnienia
przedmiotów materialnych uważał, że potwierdza ją fakt oczywistej zależności
duszy ludzkiej, zwł. w jej funkcjonowaniu, od ciała. Na zależność tę wskazują,
jego zdaniem, zarówno bezpośrednie obserwacje, jak i sensualistyczna
koncepcja ludzkiego poznania. Wszelkie działanie dokonujące się w tak
rozumianej materii ma – wg twórcy tego m. – charakter mechaniczny.
Zachodzące w niej zmiany przebiegają wg stałych praw ruchu, bez interwencji
jakichkolwiek wolnych i niedających się przewidzieć czynników. Wszystko, a
więc cały wszechświat, w tym człowiek i in. organizmy żywe, są
mechanizmami, maszynami. Tak rozumiany m. znajdował odbicie w
praktycznych postawach wobec religii, wobec zagadnień metafizycznych i
etycznych u wielu jego zwolenników, zwł. w kołach franc. encyklopedystów, w
tym głównie u D. Diderota, P. Holbacha i A. C. Helvétiusa.
Materializm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
M. w XVII i XVIII w. cechuje wyraźnie mechanistyczny charakter i
podobieństwo do starożytnego m. atomistów. Zapoczątkowany przez
Gassendiego we Francji w XVII w., dzięki Hobbesowi stał się popularny w
Anglii, by w XVIII w. powrócić do Francji, gdzie spotkał się z szerokim
odzewem.
Nowy etap w rozwoju m. nastąpił w XIX w., charakteryzującym się nie
tylko przezwyciężeniem mechanistycznej postaci m., ale również powstaniem
nowych jego rodzajów, zwł. m. dialektycznego i m. historycznego. W efekcie, w
duchu materialistycznym interpretowano zagadnienia przyrodnicze, rozszerzając
materialistyczną interpretację rzeczywistości na dziedzinę zjawisk społecznych.
Takie rozumienie m. występuje u L. Feuerbacha, K. Marksa, F. Engelsa i W. I.
Lenina. Oprócz marksistowskiej postaci m., pojawił się w XIX w. tzw.
żywiołowy m., rozwijany spontanicznie przez uczonych w kontekście osiągnięć
nauk przyrodniczych.
P
ODSTAWOWE
RODZAJE
MATERIALIZMU
. Krytyczny przegląd pojawiania się i
rozwoju m. przez wieki pokazuje, że nie było jednej, ściśle określonej jego
postaci. Teza o materialnej jedności świata może zostać rozwinięta na rozmaite
sposoby, w zależności od możliwości wyjaśniania ogólnej struktury świata,
struktury zmian zachodzących w świecie, rodzajów własności przypisywanych
obiektom materialnym, a głównie od interpretacji zjawisk świadomościowych
(umysłowych) oraz procesów historycznych i kulturowych. Uwzględniając te
kryteria, najczęściej wyróżnia się następujące m. postacie:
M. mechanis tyczny. Redukuje wszystkie zachodzące w świecie
zjawiska, zmiany i procesy fizyczne, biologiczne, społeczne i psychiczne do
różnych form mechanicznego ruchu elementarnych cząstek materii. Początki
jego sięgają gr. atomizmu, zarówno w wydaniu Demokryta, jak i
epikurejczyków. Przeszczepiony w czasach nowożytnych na grunt zach.,
głównie przez Gassendiego, cieszył się zainteresowaniem w Anglii oraz Francji
(Hobbes, La Mettrie, Holbach, Helvétius). Znaczący wkład wniosły odkrycia
Newtonowskiej mechaniki w wyjaśnianie zróżnicowanych zjawisk przyrody (np.
ruchy planet i gwiazd oraz zjawiska termodynamiczne). Stanowił ważny
element rozwijanej zwł. w kontekście nauk przyrodniczych tzw. filozofii
Materializm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
mechanistycznej. Upadek tej filozofii, a także powstanie m. dialektycznego i
historycznego w istotny sposób ograniczyło jego znaczenie.
M. hyloz oistyczny. Oznacza doktrynę filozoficzną, wg której
wszelka materia jest ożywiona sama przez się. Dotyczy to całego wszechświata,
który jest przenikany i ożywiany immanentną i tożsamą z nim siłą życiową. W
ciągu wieków hylozoizm przyjmował różne postacie. Hylozoistami było wielu
presokratyków, a zwł. stoicy. W okresie odrodzenia jego zwolennikami byli B.
Telesio i G. Bruno. Reminiscencje hylozoizmu dostrzec można w filozofii
Oświecenia. W XX w. w duchu m. formułował swe poglądy P. Teilhard de
Chardin.
M. na tu ralis tyczny (zw. naturalizmem). Głosi samowystarczalność
istniejącego świata materialnego w jego opisie, wyjaśnianiu i istnieniu. W tym
ostatnim sensie sprzeciwia się supranaturalizmowi, odrzucającemu jakiekolwiek
istnienie rzeczywistości niematerialnej (zwł. transcendentnej wobec
materialnego świata) – w postaci duszy, ducha, nadprzyrodzonej idei czy Boga.
W wersji metodologicznej czy epistemologicznej nie musi negować
ontologicznego supranaturalizmu.
M. dialek tyczny (zw. diamatem). Jest zespołem poglądów Marksa i
Engelsa, rozwiniętych w XX w. przez Lenina. W szerszym rozumieniu stanowi
synonim filozofii marksistowskiej, która obok doktryny ekonomicznej i strategii
politycznej stanowi ideologię tzw. naukowego socjalizmu i komunizmu. Jest
wówczas integralnym i podstawowym elementem określonego światopoglądu,
ideologią określonej grupy, stanowiącą podstawę i narzędzie jej działania. W
znaczeniu węższym tworzy orientację lub doktrynę filozoficzną, będąc jedną z
dwóch (obok m. historycznego) dziedzin tego, co nazywane jest filozofią
marksistowską. Bazą dla filozofii marksistowskiej były: niem. idealizm
pokantowski, zwł. heglizm (w aspekcie dialektyki), m. i naturalizm
oświeceniowy, a bezpośrednio – poglądy Feuerbacha i niektórych
młodoheglistów; mówi się też o udziale „filozofii czynu” A. Cieszkowskiego.
Główny problem filozoficzny wg m. dialektycznego to spór z idealizmem na
rzecz pierwszeństwa materii we wszystkich możliwych aspektach. W sposobie
pojmowania tego sporu ujawnia się ścisłe powiązanie dwóch opozycji:
metafizycznej między m. a spirytualizmem i teoriopoznawczej między realizmem
Materializm
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mement.xlx.pl