makbet

makbet, materiały- polonistyka, część I

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
William Szekspir
 
śycie i twórczość
Prosz
ę
Pa
ń
stwa!
Dzisiejsza prezentacja dotyczy jednej lektury „Makbeta” W. Szekspira. Omawiamy j
ą
pod k
ą
tem budowy
dzieła, a tak
Ŝ
e tre
ś
ci. Poniewa
Ŝ
informacja w podr
ę
czniku jest bardzo uboga (dwie stroniczki), dlatego została
przeze mnie rozbudowana. Mam nadziej
ę
,
Ŝ
e znajd
ą
tu Pa
ń
stwo wiele ciekawych informacji. Kolejna uwaga – nie
trzeba zna
ć
biografii Szekspira na pami
ęć
– wystarczy zna
ć
informacje wa
Ŝ
ne – dotycz
ą
ce jego twórczo
ś
ci (a te
zaznaczyłam pogrubion
ą
czcionk
ą
).
Druga cz
ęść
lekcji dotyczy powstania teatru el
Ŝ
bieta
ń
skiego i mo
Ŝ
na j
ą
traktowa
ć
jako informacj
ę
dodatkow
ą
, ciekawostk
ę
. Najwa
Ŝ
niejsze dla Pa
ń
stwa s
ą
dwie ostatnie cz
ęś
ci lekcji, dlatego te
Ŝ
zadania do
samodzielnego wykonania zwi
ą
zane s
ą
wła
ś
nie z nimi (a dokładniej z lektur
ą
tragedii).
ś
ycz
ę
Pa
ń
stwu pasjonuj
ą
cej lektury!
•
BIOGRAFIA WILLIAMA SZEKSPIRA
Wybitny angielski dramaturg, William Szekspir (Shakespeare) urodził się w
1564
T.
w połoŜonym nad rzeką Avon w mieście Stratford (Warwickshire).
Ojciec przyszłego poety i dramatopisarza
, John
Szekspir, wywodził się z rodziny chłopskiej, jednak porzucił pracę na roli i przeniósł się do miasta, gdzie próbował poprawić
swoje warunki materialno - bytowe. Początkowo zajmował się wyrobem rękawic, sprzedaŜą jęczmienia, drewna i innych
towarów. PoniewaŜ był człowiekiem rzutkim i przedsiębiorczym, wiele lat cięŜkiej pracy przyniosło mu awans społeczny:
został radnym miejskim, potem burmistrzem, wreszcie ławnikiem i sędzią pokoju. Po okresie wzlotów przyszły teŜ upadki
rozczarowania - Johnowi Szekspirowi zaczęło się powodzić gorzej. Jednak w tym czasie William był juŜ uznanym
dramatopisarzem i mógł wspomóc finansowo ojca, nawet zapewnić mu zdobycie tytułu szlacheckiego.
Matka Williama,
Mary
, pochodziła z zamoŜnej rodziny szlacheckiej Ardenów. Państwo Szekspirowie mieli ośmioro dzieci: cztery córki i
czterech synów. Dwie córki zmarły w dzieciństwie podczas zarazy, jedna (Anna, urodzona w roku 1571) - w wieku ośmiu
lat. Najstarszy syn, którym był właśnie William, urodził się w roku 1564, młody
,
Gilbert, w 1566, dalej Ryszard i Edmund
(odpowiednio w roku 1574 i 1580). NajdłuŜej z całego rodzeństwa Ŝyła urodzona w roku 1569 Joanna.
Wykształcenie,
jakie zdobył młody William, nie było imponuj
ą
ce
. Swoją edukację zaczął w siódmym roku Ŝycia, a więc około roku 1571,
w szkole miejskiej, będącej odpowiednikiem dzisiejszej szkoły średniej. Była to tzw.
grammar school,
czyli gimnazjum
humanistyczne. Szekspir uczył się tu łaciny, historii, literatury antycznej, retoryki. Ogólny poziom nauczania w szkole był jak
na ówczesne czasy niezły, aczkolwiek program nieco przestarzały (np. wymagano od uczniów podtrzymywania stanowiska
o nieruchomej, tkwiącej w centrum wszechświata Ziemi i okrąŜających ją
c
iałach niebieskich). Innego wykształcenia młody
William nie posiadał.
WaŜnym wydarzeniem w Ŝyciu Szekspira był ślub, w roku 1582 oŜenił się z
Ann
ą
-Hathaway, kobietą starszą od
osiemnastoletniego wówczas Williama o osiem lat. Z ich związku narodziło się troje dzieci: Zuzanna i bliźniaki - Judyta oraz
Hamnet. Pierwsze dziecko przyszło na świat juŜ sześć miesięcy po ślubie, co biografom dramaturga kaŜe snuć
przypuszczenia, Ŝe do zawarcia małŜeństwa Szekspir został po prostu zmuszony przez "wyŜsze okoliczności".
Okresem pełnym zagadek i niejasności są w biografii Szekspira lata 1574-1588. O tym, czym dokładnie Szekspir
zajmował się w szkole i po jej ukończeniu, jakie były koleje jego losu, wiemy najmniej z całej jego biografii. Szekspirolodzy
przypuszczają, Ŝe przyszły autor
Hamleta
pracował w róŜnych magnackich rezydencjach jako sekretarz, guwerner, a takŜe
występował jako aktor w dworskich teatrach. W ten sposób zdobywał ogładę, poszerzał wykształcenie, czytał, poznawał
ludzi, zyskiwał wielu moŜnych protektorów. W tym czasie wyraźnie pogarszał się stan majątkowy rodziny, ojciec tracił
wpływy, pieniądze, w roku 1586 pozbawiono go godności ławnika. Być moŜe tu tkwiła praprzyczyna opuszczenia przez
Williama rodzinnego miasta, być moŜe powody były całkiem inne, na przykład niezbyt fortunne poŜycie małŜeńskie (fakt
biseksualnych skłonności autora
Makbeta
został juŜ dawno udowodniony i nie wymaga tym samym szerszych rozwaŜań).
W roku 1588 Szekspir porzucił Ŝonę i dzieci, przeniósł się do Londynu, gdzie mieszkał przez następnych
dwadzieścia lat, pracując w teatrze i tylko od czasu do czasu odwiedzając najbliŜszych. Jednak, jak utrzymują biografowie,
coraz popularniejszy w stolicy Anglii dramatopisarz dbał o rodzinę, troszczył się o jej byt, pomagał teŜ ojcu, spłacając jego
długi i pomagając w zdobyciu tytułu szlacheckiego (w roku 1596). W Londynie Szekspir prowadził intensywną działalność
gospodarczą, między innymi inwestował w nieruchomości. Istnieją dowody na to, Ŝe zajmował się takŜe lichwą, czyli
udzielaniem poŜyczek na wysoki procent.
Jak wyglądało Ŝycie młodego Szekspira w stolicy? Pierwszy okres pobytu w liczącym sobie wówczas około stu
tysięcy mieszkańców Londynie upłynął mu pod znakiem pracy w teatrach, nierzadko na bardzo podrzędnych słabo
płatnych stanowiskach. Legenda głosi, Ŝe najpierw zajmował się końmi widzów przybywających na spektakle do teatru "The
Theatre" Jamesa Burbage'a.
Potem dostał pierwsze role, "pełnoprawnym" za
ś
dramaturgiem Szekspir został dopiero
kilka lat pó
ź
niej.
Wiadomo, Ŝe w roku 1592 jeszcze współpracował przy tworzeniu trylogii dramatycznej o Henryku VI,
później przyszły juŜ samodzielne próby pisania kolejnych utworów:
Komedia omyłek, Dwaj panowie z Werony, Tytus
Andronikus, Stracone zachody miło
ś
ci
.
.
Pojawiły się pierwsze sukcesy, na krótko przerwane w latach 1592-1594 przez zarazę, która spowodowała zamknięcie
teatrów i zmusiła poetę do opuszczenia Londynu. Napisał wtedy poematy:
Wenus i Adonis, Lukrecja (zgwałcona),
które
przyniosły mu uznanie w gronie krytyków, oraz liczne sonety. Szekspir zyskał takŜe moŜnego protektora - lorda
Southamptona.
Kiedy w roku 1594 zaraza wygasła i Ŝycie teatralne Londynu zaczęło się odradzać,
Szekspir wrócił do stolicy i
zwi
ą
zał si
ę
z zespołem o nazwie słudzy Lorda Szambelana, dla którego napisał swe najlepsze sztuki. 26 i 27
grudnia 1594 roku dost
ą
pił zaszczytu: wyst
ą
pił w swej sztuce przed królow
ą
El
Ŝ
biet
ą
. Była to
Komedia omyłek
.
Kolejne lata przyniosły między innymi
Romea i Juli
ę
, Sen nocy letniej, Kupca weneckiego.
W roku 1596 zmarł jedyny
syn Szekspira, Hamnet. Tragedia rodzinna nie wpłynęła na zawodowe sukcesy dramaturga:
w 1598 roku stał si
ę
udziałowcem nowej sceny wzniesionej przez jego zespół.
Był to słynny teatr "Pod Kul
ą
Ziemsk
ą
"
("The Globe"). Na
tej scenie miały miejsce wielkie inscenizacje sztuk szekspirowskich:
Juliusza Cezara,
ś
ycia Henryka V, Jak wam si
ę
podoba, Wieczoru Trzech Króli, Hamleta.
W międzyczasie nastąpiła
zmiana na tronie angielskim.
Nowy
król,
Jakub I
,
który swe panowanie zaczął w roku 1693, był wielbicielem teatru. Zespół Lorda Szambelana zdobył jego uznanie i zyskał
tytuł Sług Jego Królewskiej Mości. Wtedy powstały
najwi
ę
ksze tragedie Szekspira:
Otello, Król Lear, Makbet.
Zespół
poza teatrem pod gołym niebem posiadał równieŜ pierwszą w Londynie salę teatralną, do której przenoszono
przedstawienia w słotne dni. Dach gmachu teatru "The Globe" zwieńczał posąg Heraklesa dźwigającego kulę ziemską.
Szekspir zdobył sławę juŜ za swego Ŝycia. Udziały w teatrze oraz sprawnie przeprowadzane operacje finansowe
przynosiły mu pokaźne dochody. Poeta kupił w Stratfordzie posiadłość, miał teŜ nieruchomości w Londynie. Część
majątku
zdobył dzięki lichwie, część
dzięki licznym procesom, jakie wytaczał swym dłuŜnikom (istnieją źródła, które podają, Ŝe
Szekspir był gotów procesować się o
kaŜdą, najmniejszą. nawet kwotę).
Jednak pewna bezwzględność w interesach
sprawiła, Ŝe mógł wspierać finansowo matkę i Ŝonę
,
wyposaŜyć córki.
W roku 1609 ukazał
si
ę
cykl jego 154 sonetów
, a w 1610 Szekspir wrócił na stałe do rodzinnego miasta. Teatry londyńskie
nadal grały jego sztuki, dawne i nowe:
Antoniusza i Kleopatr
ę
, Burz
ę
, Zimow
ą
opowie
ść
.
Do dramatycznych wydarzeń
doszło w Londynie juŜ podczas nieobecności Szekspira w 1613 roku, w trakcie przedstawienia
Król Henryk VIII,
którego był
współautorem, zapalił się i doszczętnie spłonął "The Globe". Nowy gmach wzniesiono juŜ w roku następnym (został
rozebrany w 1644 r.).
W 23 IV 1616
roku William Szekspir zmarł w rodzinnym Stratfordzie i został pochowany w
prezbiterium kolegiaty Świętej Trójcy. W testamencie, jaki pozostawił, ani słowem nie wspomniał o swoich utworach, co dało
asumpt do snucia podejrzeń, Ŝe tak naprawdę nie on był ich autorem. Zwolennicy tej tezy utrzymują do dziś, Ŝe autorstwo
sztuk tradycyjnie przypisywanych Szekspirowi jest błędem, a tak naprawdę wielkie tragedie, komedie i dramaty historyczne
napisał filozof Francis Bacon (1561-1626) albo wybitny dramaturg Christopher Marlowe (1564-1593?), którego
przedwczesną śmierć upozorowano, był on bowiem równieŜ tajnym agentem słuŜb królewskich.
Jednoznaczne rozstrzygnięcie sporu o toŜsamość Szekspira i autorstwo jego dramatów nie wydaje się
moŜliwe ani
definitywne. Brak ostatecznych dowodów potwierdzających hipotezy o autorstwie Bacona lub Marlowe'a kaŜe przyjąć
tradycyjną drogę traktowania Szekspira jako
genialnego dramatopisarza, autora mi
ę
dzy innymi
Makbeta
.
•
Twórczo
ść
Williama Szekspira (wybór)
Brak jednoznacznych informacji, co do chronologii powstania poszczególnych utworów
Szekspira sprawia, Ŝe często mówimy o przybliŜonych lub hipotetycznych datach wydań niektórych dramatów. Generalnie,
twórczość poety moŜna podzielić na trzy (według niektórych szekspirologów na cztery) zasadnicze okresy:
- okres I, tzw.
optymistyczny (1590-1599):
ok. 1592 -
Henryk VI
(kroniki historyczne w trzech częściach, powst. od 1590) 1592 (?) -
Ryszard III
(kroniki historyczne)
1593 (?) -
Komedia omyłek
(komedia)
1594 (?) -
Poskromienie zło
ś
nicy
(komedia)
1594 (?) -
Dwaj panowie z werony
(komedia)1594 -
Titus Andronicus
(tragedia)
1595 (?) -
Romeo i Julia
(tragedia)1595 (?) -
Ryszard]I
(kroniki historyczne)
1595 -
Stracone zachody miło
ś
ci
(komedia)
1595 -
Sen nocy letniej
(komedia)
1596 -
Kupiec wenecki
(komedia)
ok. 1597 -
Henryk
IV (kroniki historyczne, dwie części) ok. 1598 -
Król Jan
(kroniki historyczne)
1599 -
Henryk V
(kroniki historyczne)
1599 -
Jak wam si
ę
podoba
(komedia)
1599 (?) -
Juliusz Cezar
(tragedia)
1600 -
Wieczór Trzech Króli
(komedia).
W tym okresie powstały takŜe poematy
Wenus i Adonis
(1593),
Lukrecja (zgwałcona)
(1594) oraz pierwsze sonety (wydane
w roku 1609).
Uwaga! Niektórzy proponują zamiast okresu pierwszego dwa: l - prób literackich (1590-1594),2 - optymistyczny (1594-
1599).
- okres II, tzw. okres tragiczny (1600-1608):
1601 -
Hamlet
(tragedia)
1604 -
Otello
(tragedia)
1604 -
Miarka za miark
ę
(komedia)1606 -
Król Lear
(tragedia)
1606 (?) -
Makbet
(tragedia)1607 -
TYmon Ate
ń
czyk
(tragedia)
1607 -
Antoniusz i Kleopatra
(tragedia)
1608 -
Koriolan
(tragedia)
- okres III, tzw. okres romantyczny (1608-1613):
1608 -
Perykles
(tragikomedia)
1610 (?) -
Cymbelin
(tragikomedia)
ok. 1609 -
Zimowa opowie
ść
(komedia)
1611 -
Burza
(tzw. komedia fantastyczna)
1613 -
Henryk VIII
(kronika historyczna).
Powstanie i rozwój teatru elŜbietańskiego
TEATR ELśBIETAŃSKI
Klasyfikacja twórczości Williama Szekspira w oparciu o sztywne ramy chronologiczne nie wydaje się być dostatecznie
uzasadniona ani nie przynosi klucza do zrozumienia jego dramatów. MoŜna uznać, Ŝe najwaŜniejsze utwory angielskiego
dramatopisarza przypadały na zmierzch renesansu, moŜna teŜ udowadniać, iŜ był to początek baroku. Spór wydaje się być
raczej jałowy, tym bardziej, Ŝe o wiele sensowniejsze jest chyba spojrzenie na twórczość autora
Makbeta
przez pryzmat
przemian w kulturowym i duchowym Ŝyciu Anglii przełomu XVI i XVII stulecia. O ile do momentu odkrycia Ameryki przez
Kolumba przewodziły w europejskiej sztuce Włochy, o tyle po 1492 roku ośrodki Ŝycia gospodarczego i kulturalnego
przesunęły się nad Atlantyk, do krajów bezpośrednio uczestniczących w wymianie z Nowym Światem - do Hiszpanii i
Portugalii, a po klęsce Wielkiej Armady hiszpańskiej - do Anglii.
Za panowania, rządzącej w latach 1558-1603, królowej ElŜbiety I Anglia stała się światowym mocarstwem. Uczestniczyła w
podboju kolonii, zagarniała wielkie bogactwa w postaci ziem, surowców, złota, klejnotów. Angielscy kupcy i korsarze
powiększali kapitały, dzięki którym rozwijała się gospodarka kraju, niekrępowana jak miało to miejsce w Hiszpanii)
skostniałymi formami feudalnymi. W Anglii szlachta szybko przestawiła się na nowe formy gospodarowania i bardziej niŜ
przywileje urodzenia zaczynała sobie cenić pełną kiesę. Bogate stało się teŜ mieszczaństwo. Londyn, stolicę Anglii,
zamieszkiwało ponad sto tysięcy ludzi.
Nowa klasa średnia pragnęła rozrywek, na które mogła sobie pozwolić, tym bardziej, Ŝe wysoki poziom szkół miejskich
podsycał pragnienia uczestniczenia w Ŝyciu kulturalnym. Taka sytuacja sprzyjała rozwojowi teatru, który szybko stał się
ulubioną rozrywką warstw średnich i wyŜszych. W drugiej połowie XVI wieku powstało wiele zespołów dworskich i
wędrownych trup teatralnych, zaspokajających te estetyczne potrzeby.
Po raz pierwszy w historii były to zespoły zawodowych artystów: muzyków, aktorów z przedsiębiorcą teatralnym na czele, z
bogatym protektorem, sprawującym nad nim opiekę.
Teatr stał si
ę
instytucj
ą
publiczn
ą
, opłacaln
ą
w dodatku, gdy
Ŝ
widzowie płacili za bilety
. Nierzadko grywano w nim przedstawienia zaspokajające niezbyt wyrafinowane gusta,
uprawiano sztukę masową, z czasem repertuar teatrów stawał się jednak coraz ambitniejszy. Warto pamiętać, iŜ
początkowo nie było specjalnych budynków teatralnych. Zespoły występowały na czworokątnym dziedzińcu zajazdu, na
prowizorycznym podwyŜszeniu, widzowie zaś gromadzili się na galeriach lub na podwórzu. Spektakle rozpoczynały się po
południu, widownię stanowili ludzie niezbyt bogaci.
Z czasem, z my
ś
l
ą
o wy
Ŝ
szych warstwach społecznych, zacz
ę
to
wznosi
ć
specjalne budowle teatralne na wzór otoczonego galeri
ą
dziedzi
ń
ca zajazdu. Były one okr
ą
głe lub
o
ś
mioboczne. Dachem pokryte były tylko dwupi
ę
trowe galerie dla widzów bogatszych, kupuj
ą
cych dro
Ŝ
sze bilety.
Na dziedzi
ń
cu pod gołym niebem gromadzili si
ę
ubo
Ŝ
si widzowie,
ś
ledz
ą
cy spektakl na stoj
ą
co.
Za umowną datę
narodzin teatru elŜbietańskiego przyjmuje się rok 1576, wtedy to bowiem przedsiębiorca James Burbage wybudował pod
Londynem (a więc poza zasięgiem władz miejskich) pierwszy gmach przeznaczony wyłącznie do prezentacji widowisk
teatralnych. Nazwał go "The Theatre" (teatr) i rozpoczął wystawianie pierwszych sztuk. Wkrótce pojawiły się dwa kolejne
teatry - "Kurtyna" oraz "RóŜa" - a po nich przyszły następne. Jak mogły wyglądać grywane w nich
przedstawienia?
Pocz
ą
tkowo aktorzy grali w
ś
wietle dnia, pó
ź
niej - ju
Ŝ
w zadaszonych teatrach tak
Ŝ
e pó
ź
nym
wieczorem przy blasku
ś
wiec. Scen
ą
było podwy
Ŝ
szenie, otoczone z trzech stron przez widzów i nieodgrodzone od
nich ramp
ą
. Powodowało to, i
Ŝ
aktorzy cz
ę
sto zwracali si
ę
do publiczno
ś
ci bezpo
ś
rednio, nawi
ą
zywali z ni
ą
bliski
kontakt. Dekoracji było niewiele, nierzadko zast
ę
pował je napis, głosz
ą
cy,
Ŝ
e akcja toczy si
ę
na przykład w lesie
albo w komnacie zamkowej.
Brak dekoracji
rekompensowały bogate stroje aktorów. Czwarty bok sceny zamykały
drzwi do garderoby, przez które wchodzili aktorzy. Nad nimi budowano niewielki ganek, galeri
ę
(były one miejscem
rozgrywania scen balkonowych), wsparte na słupach. Pomi
ę
dzy słupami zawieszano
kotar
ę
. Dzieliła ona scenę na
proscenium i niewielką scenę wewnętrzną (rozgrywano na niej sytuacje we wnętrzach).
Kurtyny nie było
(jednym słowem
tło do prezentacji jest niezbyt trafne, ale ma się Państwu kojarzyć z teatrem). Przedstawieniom towarzyszyła muzyka.
Światło dzienne uniemoŜliwiało wykorzystanie efektów świetlnych.
Najwa
Ŝ
niejszymi elementami widowiska były: gra
aktorska i tekst dramatu
.
Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymow
ę
, ka
Ŝ
dym gestem i ruchem starali si
ę
uzyska
ć
wra
Ŝ
enie prawdopodobie
ń
stwa. Wa
Ŝ
ny był te
Ŝ
kostium, rekwizyty, którymi si
ę
posługiwali, by stworzy
ć
iluzj
ę
przedstawianej rzeczywisto
ś
ci. Był to teatr gwiazdorski
. Dobrzy aktorzy cieszyli się zasłuŜoną. sławę, byli
szanowanymi, zamoŜnymi ludźmi. W teatrze tym
nie wyst
ę
powały kobiety
, role kobiece grali młodzi, urodziwi męŜczyźni.
WaŜnym członkiem zespołu był dramaturg, dostarczający scenariuszy spektakli. W owym czasie było ich około dwustu,
konkurencję miał więc Szekspir wcale pokaźną. Teksty na ogół nie były ogłaszane drukiem, stanowiły własność zespołu,
który je grał. Często je zmieniano, modyfikowano i przerabiano, w zaleŜności od potrzeb i moŜliwości teatru, miejsca
wystawiania (np. podczas objazdu) lub liczebności zespołu. Scenariusz musiał uwzględniać gusty publiczności, która
preferowała zabawne komedie, wstrząsające i wyciskające łzy tragedie oraz kroniki ilustrujące wydarzenia z historii
ojczystej. Przedstawienia musiały wzruszać, bawić, budzić grozę, obfitować w niezwykłe, sensacyjne wydarzenia. Powinny
one być tajemnicze, zawikłane, krwawe. Postacie bohaterów, grane przez ulubionych aktorów takŜe musiały być
interesujące: miały ostrzegać, słuŜyć przykładem, podbudowywać.
Jako ciekawostkę podam jeszcze, Ŝe w czasach królowej ElŜbiety I tworzyli między innymi: Thomas Kyd (1557?-1595),
Christopher Madowe (1564-1593), rówieśnik Szekspira, ale znacznie wcześniej od niego debiutujący; następnie Thomas
Dekker (1570?-1641 ?), Ben Jonson (1573?-1637), Francis Beaumont (1584?-1616) i John Fletcher (15791625). Dwaj
ostatni stanowili jedną z modnych w owym czasie spółek autorskich, mogącą pochwalić się dorobkiem liczonym w dziesiątki
dramatów. Rozkwit teatru angielskiego przypadł na panowanie ElŜbiety l i jej następcy Jakuba I, zmierzch na rządy
niechętnych tej dziedzinie sztuki purytanów i rewolucję, czyli niemal dokładnie połowę wieku XVII.
„Makbet” W. Szekspira – analiza utworu
—
Okoliczności powstania
—
Czas i miejsce akcji
—
Budowa i kompozycja tragedii
—
„Makbet” jako dramat szekspirowski (podr. str. 282 – 283)
•
OKOLICZNO
Ś
CI POWSTANIA I WYDANIA
MAKBETA
Na
Makbeta
naleŜy spojrzeć jako na dzieło powstałe w oparciu o
autentyczne, historycznie udokumentowane wydarzenia, sięgające swymi korzeniami jakieś pięćset sześćdziesiąt lat przed
Szekspirem. Wtedy to bowiem, w połowie wieku XI, a dokładniej w roku 1040, król Szkocji Dunkan został zamordowany
przez swego generała Makbeta, który w roku 1057 poległ z ręki niejakiego Malkolma, kolejnego monarchy, koronowanego
jako Malkolm III.
Wiadomo teŜ, Ŝe
pisz
ą
c sw
ą
tragedi
ę
Szekspir korzystał z
Kronik Anglii, Szkocji i Irlandii
Raphaela Holinsheda
(oparł
więc swe dzieło na wydarzeniach prawdziwych), wydanych w roku 1577 i wznowionych dziesięć lat później.
Dokładna data
powstania
Makbeta
nie jest mo
Ŝ
liwa do ustalenia, przyjmuje si
ę
,
Ŝ
e miało to miejsce około roku 1606.
Świadczy o
tym kilka przesłanek, których uwzględnienie stopniowo wyklucza inne hipotezy.
Po pierwsze, biografowie Szekspira wskazują, Ŝe jednym z istotniejszych bodźców do napisania dramatu była dynastyczna
zmiana na tronie Anglii. W roku 1603; po śmierci ElŜbiety, królem został, pochodzący ze szkockiej dynastii Stuartów, Jakub
I,
monarcha uwaŜający się za potomka Banka, jednego z bohaterów
Makbeta
(zgodnie z przepowiednią Czarownic Banko
miał być protoplastą całego, wielopokoleniowego rodu królewskiego).
Wł
ą
czenie do akcji utworu postaci Banka oraz
przepowiedni Czarownic mo
Ŝ
na by wi
ę
c traktowa
ć
jako komplement pod adresem króla.
Fakt ten dobitnie dowodzi,
Ŝe Szekspir musiał napisać
Makbeta
po roku 1603,
juŜ za rządów Jakuba I.
Kolejne zawęŜenie czasu powstania tragedii związane jest ze słowami Odźwiernego, bohatera 3 sceny z aktu II. Idąc do
bramy, Odźwierny marudzi pod nosem, wyrzekając między innymi na wieśniaka,
"co si
ę
powiesił z rozpaczy,
Ŝ
e si
ę
zbo
Ŝ
e
zanadto sypało".
Według niektórych szekspirowskich komentatorów jest to aluzja do niezwykle obfitych zbiorów, istnej
"klęski urodzaju", która nawiedziła Anglię w roku 1606.
Ten sam Odźwierny, w tym samym monologu, wspomina o
"kr
ę
taczu",
który
"co w Imi
ę
Bo
Ŝ
e popełnił wyst
ę
pków bez liku, a
jednak nie mógł wkr
ę
ci
ć
si
ę
do nieba".
I znowu, według komentatorów, słowa te mogą odnosić się do wydarzeń z lat 1605-
1606, kiedy to ujawniono antykrólewski spisek (zwany spiskiem prochowym, gdyŜ celem spiskowców było wysadzenie w
powietrze gmachu parlamentu wraz z królem i posłami).
"kr
ę
taczem,
co
umiał na dwóch stołkach siada
ć
"
byłby w tej sytuacji
Henry Grant, popierający spisek prowincjonał jezuitów, który w trakcie procesu, powołując się na doktrynę dwuznaczności
słów i myśli, bezustannie wykręcał się od złoŜenia zrozumiałych, jednoznacznych zeznań.
Z drugiej strony, od roku 1607 pojawiają się w róŜnych angielskich sztukach i utworach literackich aluzje do
Makbeta,
który
w tym czasie musiał być juŜ wystawiony na scenie teatru jako prawdopodobny czas premiery podaje się zwykle lipiec lub
sierpień 1606 roku.
Na pierwsze wydanie
Makbeta
druk1em czytelnicy musieli czekać jeszcze kilka lat po śmierci Szekspira. W roku 1623, w
zbiorowym wydaniu zwanym
Pierwszym Folio,
okazał się utwór zatytułowany
The Tragedy oj Macbeth.
Podstawą druku był
zapewne skreślony przez samego Szekspira rękopis lub jego kopia.
Czy mo
Ŝ
emy uzna
ć
Makbeta
za utwór historyczny z
dziejów
ś
redniowiecznej Szkocji? Raczej nie, albowiem lektura dramatu wyra
ź
nie dowodzi, i
Ŝ
autor materiały
ź
ródłowe wykorzystał do
ść
swobodnie, dostosowuj
ą
c je do potrzeb i wymogów formalnych sztuki dramatycznej w
czasach el
Ŝ
bieta
ń
skich.
Ś
wiadcz
ą
o tym cho
ć
by liczne anachronizmy i (pozorne) niezgodno
ś
ci w czasie akcji
utworu.
•
MIEJSCE I CZAS AKCJI TRAGEDII
1. Miejsce
Pod spisem bohaterów tragedii Szekspir umieścił informację:
"Rzecz dzieje si
ę
przy ko
ń
cu czwartego aktu
-
w
Anglii; przez wszystkie inne
-
w Szkocji".
JuŜ ta wiadomość określa przestrzeń utworu, geograficznie rozciągające się na
dwa państwa. O klasycznej zasadzie jedności miejsca akcji utworu nie ma więc mowy. Jednak przytoczony powyŜej tekst z
didaskaliów (tekstu pobocznego, odautorskiego)
warto doprecyzować o konkretne miejsca, w których rozgrywają się
losy bohaterów dramatu. Są to między innymi: wrzosowiska znajdujące się gdzieś w Szkocji, pole bitwy i obóz wojskowy
pod Forres, szkockie zamki (Makbeta Inverness, królewski Forres, Makdufa Fajf, wTeszcie oblegany przez wojska
angielskie Dunzynan), róŜne parki, lasy i drogi, komnata w pałacu królewskim w Anglii, wreszcie tajemnicze domostwo -
siedziba Czarownic.
2. Czas
Czas akcji
Makbeta,
to - w największym przybliŜeniu -
wiek XI.
Wtedy właśnie tron w Szkocji
dzierŜył bohater tytułowy tragedii Szekspira. Według
Kronik Anglii, Szkocji i Irlandii
Holinsheda sę to lata 1040-1057 (w roku
1040 król Szkocji Dunkan zginął z ręki Makbeta, a w roku 1057 sam Makbet stracił Ŝycie za sprawę Malkolma - u Szekspira
zabójcą króla jest Makduf). Tezę o datowaniu akcji na połowę XI stulecia potwierdzałyby słowa Lorda z szóstej sceny III
aktu, wspominającego kolejną postać historyczną - panującego w latach 1004-1066 króla Anglii, Edwarda Wyznawcy,
uwaŜanego przez współczesnych za świętego. U Edwarda schronienie miał znaleźć Malkolm, syn zamordowanego
Dunkana i prawowity następca tronu szkockiego.
Jeśli trzymać się kurczowo „
Kronik...”
Holinsheda, czas akcji dramatu Szekspira obejmuje całe panowanie Makbeta, od
chwili zdobycia przezeń władzy do śmierci tyrana. Łatwo policzyć, Ŝe mielibyśmy w takim przypadku do czynienia z akcję
utworu obejmującą ... siedemnaście lat. Według niektórych komentatorów właśnie siedemnaście lat oddziela akt II od III.
Czy tak dzieje się w rzeczywistości? Słowa Banka, otwierające scenę 1. aktu III, brzmią:
"Masz tedy berło, Kawdor, Glamis".
"Masz tedy",
a więc wydaje się, Ŝe Banko komentuje wydarzenia, które dopiero co miały miejsce. Potwierdza to bardziej
prawdopodobną tezę, Ŝe Szekspir uczynił
Kroniki...
Holinsheda jedynie punktem wyjścia, nie traktując ich jako koniecznego
wyznacznika czasu akcji. Tym bardziej, Ŝe mamy w tekście
Makbeta
szereg aluzji do wydarzeń z początku XVII wieku
(dynastia Stuartów jako potomkowie Banka, spisek prochowy, urodzaj plonów).
•
BUDOWA I KOMPOZYCJA UTWORU
Makbet
jest tragedi
ą, utworem złoŜonym w oryginalnym, pierwszym wydaniu z
roku 1623, z 2106 wersów, podzielonych współcześnie na 29 scen, tworzących
V aktów
.
Tę bogatą w wydarzenia historię, rozgrywającą się w wielu miejscach i w ciągu niezbyt dokładnie określonego czasu,
Szekspir ukazał poprzez wybór zdarzeń najistotniejszych, najbardziej dramatycznych, wreszcie najwaŜniejszych dla
zilustrowania wewnętrznej walki toczącej się w duszy Makbeta. Przeniósł w ten sposób uwagę odbiorcy z zewnętrznego
układu sensacyjnych wydarzeń na dramat psychologiczny, wewnętrzny. Rozbudował takŜe obraz świata przedstawionego o
wiele wątków pobocznych, czyli:
- wątek Lady Makbet,
- wątek Banka i jego następców,
- wątek synów Dunkana, czyli Malkolma i Donalbeina,
- wątek Makdufa.
Utwór został wzbogacony przez wprowadzenie świata nadprzyrodzonego w osobach
czarownic i bogini Hekate. Pogłębiono refleksje filozoficzne na temat natury i historii. Przedstawiona rzeczywistość została
otoczona przejmującym nastrojem, posępnym i tragicznym, uzyskanym przez zastosowanie metafor zaczerpniętych z
symbolicznych motywów natury (noc, wrzosowiska, burza, błyskawice, grzmoty, głosy puszczyków itp.).
Prosz
ę
wzi
ąć
do
r
ę
ki lektur
ę
utworu i porówna
ć
jej zawarto
ść
z opisem, który podaj
ę
.
Budowa
Makbeta
przedstawia się
następująco:
Sceny 1. i 2. to
wprowadzenie w akcj
ę
(ekspozycja
): scena 1. z Czarownicami jest zapowiedzią, iŜ zdarzy się
coś niezwykłego, scena 2., przynosząca opis bitwy, zawiera charakterystykę Makbeta jako dzielnego, nieustraszonego
wojownika. Z kolei w scenie 3. zawiązuje się konflikt dramatyczny: walka dobrych i złych skłonności w umyśle bohatera.
Potęgują się one w scenach następnych i kolejnych zdarzeniach: spełnienie pierwszej części przepowiedni Czarownic,
zapowiedź wizyty Duncana w Inverness oraz naciski Lady Makbet na męŜa, by dokonał zbrodni.
Akt II zawiera informacje o pierwszej zbrodni Makbeta - zamordowaniu króla i stanowi zamkniętą całość kompozycyjną. W
scenach 1. i 2. Makbet i jego Ŝona opowiadają o przebiegu zabójstwa. Scena 3. z komicznym monologiem Odźwiernego
stanowi kontrastowy przerywnik, rozładowuje napięcie i wydłuŜa czas wydarzeń, które w drugiej części sceny poraŜaj Ił
zebranych w zamku wieścił o śmierci króla i zabiciu straŜników przez Makbeta Scena 4. zawiera informacje o ucieczce
synów Dunkana i o koronacji Makbeta (według niektórych komentatorów między aktem II a
III
mamy aŜ 17 lat przerwy,
jednak hipoteza ta nie znajduje Ŝadnego potwierdzenia w tekście).
Akt III takŜe stanowi kompozycyjną
całość poświęconą sprawie zabójstwa Banka. W scenie l. Makbet Ŝegna się z Bankiem i
zaprasza go na wieczorną ucztę, a następnie układa się z mordercami mającymi go zabić. W scenie 2. rozmawia z Ŝoną
o
tym, Ŝe kto raz wszedł na drogę zbrodni, jest zmuszony popełniać je nadal. Scena 3. jest prezentacją śmierci Banka oraz
ucieczki jego syna. Scena 4. to opis uczty u króla, w czasie której Makbetowi ukazuje się duch Banka (nikt inny go nie
widzi). Sceny 5. i 6. zawierają w skrócie opis początków panowania Makbeta.
W akcie IV ukazane są w skrócie napiętnowane terrorem rządy Makbeta. W scenie 1. Makbet kolejny raz odwiedza
Czarownice i uzyskuje od nich nowe przepowiednie dotyczące swojej przyszłości. Konsekwencją tego jest zamordowanie
rodziny Makduf (scena 2) oraz zbieranie się opozycjonistów w Anglii, gromadzenie wojsk przeciw tyranowi (scena 3)
(między aktem IV a V jest kilka dni, moŜe tygodni, przerwy).
Akt ostatni znowu stanowi zwartą całość i
ukazane zostają ostateczne
konsekwencje zbrodni popełnionych przez parę
bohaterów: obłęd Lady Makbet (scena l), atak wojsk Malkolma na Dunzynan i przygotowania Makbeta do wojny (sceny 2-4),
zbliŜanie się lasu birnamskiego i śmierć królowej (scena 5), opis krwawych zmagań (sceny 6-7), śmierć Makbeta z ręki
Makdufa (scena 8) oraz objęcie tronu przez Malkolma (scena 9).
•
MAKBET
JAKO DRAMAT SZEKSPIROWSKI
O Szekspirze mówi się jako o wielkim reformatorze teatru i buntowniku
przeciw klasycznym zasadom dramatycznym. Pamiętać naleŜy, iŜ w XVI i XVII wieku w Europie większość autorów ściśle
trzymała się reguł sformułowanych przez Arystotelesa w
Poetyce.
Inaczej Szekspir, który szczególn
ą
sław
ę
zdobył
zwłaszcza w dobie romantyzmu, kiedy uznano,
Ŝ
e jego twórczo
ść
zapocz
ą
tkowała
de facto
nowoczesny teatr
europejski. Szekspir w swoich dramatach stworzył własn
ą
, na wskro
ś
oryginaln
ą
odmian
ę
gatunku, do której
odwoływała si
ę
cała rzesza autorów w nast
ę
pnych epokach historyczno-literackich
. Od nazwiska autora
Makbeta
przyjęto uprawiany przez niego gatunek literacki określać mianem
dramatu szekspirowskiego
. Najbardziej typowymi
cechami dramatu szekspirowskiego są te, które świadczą o zerwaniu z wszystkimi "kanonicznymi" zasadami klasycznego
dramatu antycznego.
1. Zerwanie z antyczn
ą
zasad
ą
trzech jedno
ś
ci
(czasu, miejsca i akcji), uwaŜaną za kanon dramatu
klasycznego. W antyku akcja dramatu musiała zamknąć się maksymalnie w 24 godzinach (choć przewaŜnie trwała mniej
więcej od świtu do zmierzchu), wszystkie przedstawione w utworze zdarzenia rozgrywały się w jednym miejscu, a ponadto
akcja była jednowątkowa.
W Szekspirowskim
Makbecie
dzieje si
ę
zupełnie inaczej: akcj
ę
poszczególnych aktów
oddziela czasem kilka tygodni lub nawet lat (na przykład niezbyt precyzyjnie okre
ś
lona przerwa mi
ę
dzy aktem II a
III, okre
ś
lana przez niektórych badaczy a
Ŝ
na siedemna
ś
cie lat, przez innych "zaledwie" na kilka tygodni). Oprócz
tego wydarzenia rozgrywaj
ą
si
ę
w wielu miejscach (na przykład na 'szkockich wrzosowiskach, w komnatach kilku
szkockich zamków, w parku przed zamkiem, na polach walki). O zerwaniu z klasyczn
ą
zasad
ą
jedno
ś
ci akcji
ś
wiadcz
ą
pojawiaj
ą
ce si
ę
w tek
ś
cie epizody nie maj
ą
ce bezpo
ś
redniego wpływu na rozwój akcji (np. "relacje"
Czarownic o ich złych uczynkach albo monolog Od
ź
wiernego).
2. Brak chóru
, którego zadaniem w dramacie
antycznym było komentowanie przebiegu akcji, objaśnianie poczynań bohaterów i pomaganie widzowi we właściwej
interpretacji utworu. Konsekwencją rezygnowania przez Szekspira z chóru jest wieloznaczność poszczególnych bohaterów,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mement.xlx.pl