Magia

Magia, filozofia, PEF opracowania tematów

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
MAGIA
(indoeuropejskie: magh – mieć moc, być zdolnym; sanskr.: maga –
magik; staroperskie: maghu – ten, kto ma moc; gr.

ς
, łac. magus) – zespół
rytualnych, dokładnie określonych czynności (obrzędy, zaklęcia, inwokacje),
umożliwiających domniemany wpływ na siły wyższe (demony), w celu
zapanowania nad biegiem wydarzeń dzięki tajemniczej wiedzy posiadanej
przez wybrane jednostki (mag, szaman, czarownik, „filozof”).
M. pojawiła się we wszystkich społecznościach pierwotnych, obecna
jest też w większości cywilizacji. Stanowi przedmiot badań nauk takich jak
etnologia, antropologia kulturowa, socjologia, psychologia. Z punktu widzenia
filozoficznego istotny jest stosunek filozofii do m., czyli w ramach jakiego
systemu filozofia sankcjonuje m., a samej m. nadaje pozory racjonalności, a
następnie umożliwia wygenerowanie nowej koncepcji nauki
podporządkowanej „mocy”, a nie prawdzie.
M. nie była obca Grekom; ich kolonie leżące na przecięciu
międzykontynentalnych tras handlowych pozwalały na przenikanie
różnorodnych, w tym orientalnych religii i praktyk magicznych, zwł. m. z
Persji i prawdopodobnie szamanizmu z płn. Azji (P. Kingsley,
Ancient
Philosophy, Mystery, and M. Empedocles and Pythagorean Tradition
, 226 n.).
Rolę magów w państwie perskim ukazał Herodot. Była to kasta kapłańska,
skupiona przy dworze królewskim w charakterze przewodniczących
uroczystości ofiarnych, doradców, tłumaczy snów i niecodziennych zjawisk, a
nawet konkurentów w walce o władzę. Herodot (
Dzieje
, tłum. S. Hammer,
Wwa 1954, I 132, s. 83) podaje, że przy okazji składania ofiar mag
odśpiewywał „teogonię” – co było najbardziej zbliżonym do filozofii wątkiem
działalności magów.
Zagadnienie m. i magów zajmuje w filozofii gr. miejsce marginalne, z
wyjątkiem dyskusyjnych poglądów (czy ich interpretacji) Pitagorasa i
Empedoklesa, zwł. z uwagi na ich późniejszy wpływ na neoplatonizm i ruchy
parafilozoficzne (hermetyzm, kabała, gnoza). Platon mówił o rzucaniu uroku (


[magganéia]) jako o nienaturalnym (bo tajemnym) sposobie
szkodzenia komuś (
Leg.
, 933 A). U Arystotelesa (w zachowanych dziełach)
wzmianka o magach pojawia się tylko raz, w kontekście dyskusji nad
początkami kosmosu i liczbą pierwszych zasad. Grecy wiedzieli, że w tej
kwestii wypowiadały się starsze cywilizacje, także pełniący w nich ważne
MAGIA
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
funkcje magowie. Diogenes Laertios przypisywał Arystotelesowi (niesłusznie)
dzieło
O magii
, w którym Stagiryta miał twierdzić, że magowie nie znali m.
czarnoksięskiej. Podtrzymywał też, że w dialogu
O filozofii
(zaginionym),
uważając magów za starszych od Egipcjan, Arystoteles podawał, że przyjmują
oni dwie naczelne zasady: Dobrego ducha, identyfikowanego z Ormuzdem lub
Zeusem, oraz ducha Złego, utożsamianego z Arymanem lub Hadesem (DLaert,
9 n., Prolog). Takie utożsamienie imion bóstw perskich i gr. świadczy o okresie
nie prehelleńskim, lecz hellenistycznym, czyli późniejszym od filozofii gr., a
więc i owi magowie nie mogli być tacy „starzy”. Stagiryta w swoich dziełach
(zachowanych) nie wymienia słowa „magia”. W
Metafizyce
pojawia się
natomiast frg. o magach. Pytanie dotyczy doskonałości pierwszej (lub
pierwszych zasad) oraz jej władzy i panowania nad światem. W relacji
Arystotelesa, dawni teologowie (czyli kosmologowie, jak Homer i Hezjod) i
dawni poeci uważali, że doskonałość pojawia się dopiero w toku rozwoju
natury, natomiast późniejsi poeci oraz mędrcy – od Ferycydesa aż po
Empedoklesa i Anaksagorasa – za doskonałą uważali już pierwszą zasadę.
Wśród podtrzymujących ten pogląd są też, zdaniem Arystotelesa, magowie (


[Mágoi],
Met.
, 1091 a 30 – 91 b 14). Chodzi tu o kapłanów medejskich w
królestwie perskim (
Aristotle’s Metaphysics
, wyd. W. D. Ross, Ox 1981, II 487
n.). Z tego tytułu, że pierwszą zasadę uznawali za doskonałą, Arystoteles
pogląd ich cenił wyżej od poglądów dawnych poetów i teologów. Ale magowie
wypowiadali się na temat pierwszej zasady nie z racji teoretycznych, lecz
dlatego, że ta zasada posiada władzę i panowanie nad światem (




[basiléuein kai árchein]), co dla m. posiada kluczowe znaczenie.
Pitagorejczycy tworzyli tajne stowarzyszenia, w których rozważania
filozoficzne i matematyczne były podporządkowane celom religijnym i
medycznym, wiedza służyła mocy, czyli m. Dotyczy to pierwszej fazy
pitagoreizmu (do poł. IV w. przed Chr.), a zwł. drugiej fazy (od I w. przed
Chr.).
Filozofem gr., który najbardziej zbliżył się do m., był Empedokles. Jego
teoria czterech elementów (woda, ogień, ziemia, powietrze), dwóch sił (miłość
i nienawiść) oraz praognia stanowi część szerszej wizji, w której sam
Empedokles obwołał się bogiem (Diels-Kranz B 112, 4–5), a swojemu
adeptowi (Pauzaniaszowi) obiecał zdobycie mocy panowania nad pogodą.
MAGIA
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Twierdził, że dzięki swej tajemnej wiedzy i sile potrafi uwolnić ludzi od
cierpień, a nawet dać im nieśmiertelność (tamże, B 112–114). Świadkiem
praktyk m. Empedoklesa był jego uczeń Gorgiasz. Takie aspiracje odbierane
były w kulturze gr. jako skandaliczny wyraz pychy i bezbożności, co
krytykował Hipokrates (
De morbo sacro
, 1.10.29, 31). Filozofia Empedoklesa
nie miała celu teoretycznego, lecz m., dlatego odegrała wielką rolę w
formowaniu podstaw hellenistycznego hermetyzmu i arab. sufizmu (P.
Kingsley,
Ancient Philosophy, Mystery, and M.
, 229, 371–391).
Przenikanie m. do filozofii, która już uformowała się jako nauka
teoretyczna (co dokonało się dzięki Arystotelesowi), miało miejsce w
neoplatonizmie, choć nie u samego Plotyna. Plotyn tylko raz odwołał się do m.,
chcąc wyjaśnić przez podobieństwo, w jaki sposób dusza wchodzi w ciało („I
inna jest pora dla innej duszy, ale gdy nadejdzie, to dusza jakby na zew herolda
schodzi w dół i natychmiast pogrąża się w odpowiednim ciele, tak iż można by
porównać to, co się dzieje, z wprawianiem w ruch i pędzeniem jakby przez
moce magiczne i jakieś potężne naciski” –
Enneady
, tłum. A. Krokiewicz, I–II,
Wwa 1959, 35, IV 1, 13.). W systemie Plotyna filozofia uznana jest za
szczytową formę poznania i najwyższą dziedzinę kultury, a także za konieczny
warunek możliwości ekstatycznego i mistycznego połączenia się z Prajednią
(tamże, V 9, 2). Krytykowane są natomiast różne praktyki magiczne, zwł. w
wykonaniu gnostyków, tym bardziej Plotyn nie chciał ich włączać do filozofii
(„Osobliwie zaś w jeszcze inny sposób plugawią oni czystość tamtego świata.
Ilekroć bowiem wypisują swoje zaklęcia, mówiąc, że dotyczą tamtego świata,
nie tylko duszy, ale także wyższych bytów, to cóż właściwie robią, jeśli nie
bluźnią, jakoby one były posłuszne słowu i ludziom stosującym kuglarskie
pogróżki, czary tudzież uroki, i jakoby dawały się wieść bezwolnie, jeżeli tylko
kto z nas jest bardziej ćwiczony tych właśnie i takich właśnie śpiewów,
okrzyków, charkotów i syków głosowych oraz we wszystkich innych
poczynaniach, które, jak jest napisane, mają »tam« moc magiczną (

)?
Jeżeli zaś od tego się odrzekają, to – w jaki sposób cielesnym głosom będą
posłuszne niecielesne istoty?” – tamże, II 9, 14). Plotyn zdecydowanie
odrzucał zarówno m., jak i religię; jego system jest intelektualistyczny – z
jednym wyjątkiem: połączenie człowieka z Prajednią jest stanem
ponadpoznawczym. I to właśnie otworzyło furtkę dla m., a następnie pozwoliło
MAGIA
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
na podporządkowanie całego systemu filozoficznego Plotyna – z jego
emanacjonizmem, hierarchicznym układem bytów, necesaryzmem i teorią
sympatii. Choć system Plotyna określany jest mianem „neoplatonizmu”, to
należy podkreślić, że jako neologizm słowo to zostało w 1831 wprowadzone na
oznaczenie filozofii późnoaleksandryjskiej, aby wyeksponować jej związek z
Platonem. Tymczasem neoplatonizm jest w wielu wątkach eklektyzmem
zawierającym elementy filozofii pitagorejczyków, Arystotelesa i stoików,
spiętym teorią emanacjonizmu, wywodzącą się z solarnej religii perskiej. Te
nurty zostały zaadaptowane przez m.
W ufilozoficznieniu m. istotną rolę odgrywała kosmiczna teoria
sympatii (i antypatii). Pojawiała się ona jako założenie w m. egip. i była
odpowiednikiem Empedoklesa koncepcji dwóch sił: miłości i nienawiści.
Filozoficzne podstawy znalazła też w platońskiej teorii Duszy Świata, która
czyniła cały wszechświat żywym organizmem (panpsychizm). Uległa swoistej
racjonalizacji w filozofii stoickiej, a następnie przeniknęła do neoplatonizmu (z
Duszy Świata emanuje świat materialny, który w niej uczestniczy), była
wykorzystywana w hermetyzmie (od II w. po Chr.), będącym synkretycznym
amalgamatem platonizmu i stoicyzmu z różnymi religiami, jak religie egip.,
judaizm, chrześcijaństwo. Wg hermetyzmu wszystko, co dzieje się w świecie
materialnym i duchowym, jest wzajemnie powiązane, czyli wzajemnie
„współodczuwa” (

[sympátheia]) za pomocą tajemniczych energii
przenikających cały kosmos. Rzeczywistość ma układ hierarchiczny, a
powstaje na drodze emanacji: z Boga emanuje świat inteligibilny, z którego
dalej emanuje świat zmysłowy. Słońce jest demiurgiem, wokół którego krąży 8
sfer niebieskich wraz z gwiazdami stałymi, planetami i Ziemią. Od tych sfer
zależą demony (inteligencje), a od demonów zależy człowiek, który jest
mikrokosmosem. Pochodząca od Boga energia przenika wszystko niczym
światło. Demonologia jest związana z astrologią, ponieważ demony pozostają
w relacji z gwiazdami. Mag posiada wiedzę o całościowej strukturze
wszechświata, zwł. pod względem relacji „sympatycznych” (i
„antypatycznych”), co pozwala mu na wywieranie wpływu na sferę Boską za
pośrednictwem odpowiadającej jej rzeczywistości materialnej; niektórzy
magowie twierdzili, że posiadają zdolność jednoczenia się z Bogiem (G.
Fowden,
The Egyptian Hermes
, 75–94).
MAGIA
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Kontynuator Plotyna, Jamblich, do filozofii włączył teurgikę (słowo
utworzone w II w. po Chr., oznaczające oddziaływanie na bogów, jako
przeciwieństwo słowa „teologia”, oznaczającego rozważanie o Bogu). Jest to
odmiana m., która ma pomóc w dotarciu do bóstwa, z pominięciem filozofii, a
więc również otwarta dla niefilozofów. Teurgika była wiedzą tajemną,
umożliwiała oddziaływanie na boskie siły za pomocą odpowiedniego rytuału,
modlitwy, inwokacji oraz przez przedmioty wcielające w sobie boskie siły, jak
statuetka, kamień czy sam człowiek. Jamblich krytykował filozofię gr., a
wysławiał mądrość kapłanów egip. Ale zachował neoplatoński obraz świata,
przez który uzasadniał racjonalność m. Jamblich uważał, że wszystko jest we
wszystkim, ale stosownie do swojej natury, że każda część kosmosu
odzwierciedla każdą inną, a świat materialny jest zwierciadłem niewidzialnych
sił boskich. Dzięki temu oddziałując w odpowiedni sposób na jakiś przedmiot
materialny, można dotrzeć do sił boskich, a przez nie uzyskać wpływ na jakiś
inny przedmiot materialny. Odpowiednie zadziałanie na siłę duchową, a sfera
nadksiężycowa wypełniona jest czystymi inteligencjami (duchami), pozwala na
uzyskanie reakcji zwrotnej na wybranym przedmiocie materialnym. Jamblich
ułożył całą listę przedmiotów wyrażających moc różnych ciał niebieskich, jak
Słońce czy Księżyc; uważając, że relacje między poszczególnymi elementami
w porządku materialnym i niematerialnym są konieczne. Zasadniczo chodziło
w tej m.-teurgii o wykorzystanie sił boskich dla określonych celów na ziemi
albo o pomoc w mistycznym zjednoczeniu z Prajednią (R. T. Wallis,
Neoplatonism
, Lo 1972, 107 n.).
Jamblich i Proklos wykorzystali neopitagorejską metafizykę liczb,
sytuując ją między światem umysłowym i materialnym. To otwierało
perspektywy szukania formuł matematycznych rządzących wszechświatem,
których znajomość pozwoliłaby na kierowanie kosmosem w mikro i
makroskali. Taka numerologia znalazła zwieńczenie w żydowskiej kabale.
Arystotelesowska teoria pierwszej materii, jako zupełnie
niezdeterminowanej, zachęcała natomiast do eksperymentów alchemicznych,
polegających na dekompozycji materii drugiej jakiegoś minerału i
przetworzeniu go w materię drugą innego, zwł. złota. Teoria Duszy Świata
(Platon, Plotyn) również była intrygująca dla m., gdyż sądzono, że przez
odpowiednie oddziaływanie na tę duszę (jako centrum zarządzającym) można
MAGIA
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

mement.xlx.pl